Ο ΤΑΦΟΣ ΤΗΣ ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ-ΟΙ ΑΚΕΦΑΛΕΣ ΣΦΙΓΓΕΣ ΚΑΙ Ο ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΜΟΣ

 Μια πολύ σημαντική εργασία των φίλων του σιτολογίου Ελαφηβόλου Ε, Kostas Daskalos και  Κώστας Θριξ  πάνω στον συμβολικό απαγχονισμό κατά την Ορφική και Διονυσιακή τελετουργία που ίσως εξηγεί τα ευρήματα των ακέφαλων σφιγγών  του Τάφου της Αμφίπολης.

===============

Ο συμβολικός απαγχονισμός στην Ορφική και Διονυσιακή τελετουργία

Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να παρουσιάσει ακροθιγώς την σχέση του συμβολικού απαγχονισμού στην μυθολογία με την διονυσιακή και ορφική τελετουργία. Οι μύθοι, αφηγήσεις σχετικές µε τη ζωή και τη δράση ηρώων και θεών, οι οποίες υιοθετούνται από τις κοινωνίες και συντελούν στον προσδιορισμό της ταυτότητάς τους, δύσκολα αποκόβονται από την τελετουργία και τη θρησκεία· κι αυτό γιατί οι μύθοι είναι συχνά η απόδοση ή ο μετασχηματισμός ενός τελετουργικού ή των ιδεών για τη μεταθανάτια τύχη του ανθρώπου σε αφηγηματική ιστορία, στην οποία μπορεί να συμφύονται και να συµφύρονται η τοπική ιστορία, η ιδεολογία, η πολιτική και η ηθική, οι αντιλήψεις για τη φύση, η τελετουργία, η θρησκεία.

Ορφέας

Ο μύθος μαρτυρημένος από εποχή πολύ παλιά αναπτύχθηκε τόσο, ώστε να γίνει αληθινή θεολογία γύρω από την οποία υπήρχε µια φιλολογία πολύ πλούσια και σε μεγάλο βαθμό «κλειστή». Σύμφωνα με αναφορές του Απολλόδωρου, ο Ορφέας υπήρξε ιδρυτής των Διονυσίων μυστηρίων, των οποίων τα Ορφικά Μυστήρια θεωρείται ότι αποτελούν μεταγενέστερη εξέλιξη. Και στις δύο περιπτώσεις βρίσκουμε εντονότατα μυητικό περιεχόμενο συνυφασμένο με τα μυστήρια του θανάτου και της αναγέννησης με καλλιτεχνικά και τελετουργικά στοιχεία.

Μαρμάρινη κεφαλή Διονύσου (δεύτερο μισό 4^ου αι. π.Χ.)
Αρχαιολογικό Μουσείο Θάσου

Στο κέντρο της ορφικής διδασκαλίας μπήκε ο Διόνυσος Ζαγρέας, γιος, κατά τον “ιερό λόγο” των ορφικών, του Δία και της θεάς του Κάτω Κόσμου Περσεφόνης. Οι Τιτάνες, θεϊκές υπάρξεις που είχαν νικηθεί από το Δία κατά την Τιτανομαχία, βρήκαν ευκαιρία να εκδικηθούν το Δία σκοτώνοντας το γιο του που ήταν ακόμη νήπιο. Διαμέλισαν τον Διόνυσο Ζαγρέα σε επτά κομμάτια και τον κατασπάραξαν, εκτός από την καρδιά του που πρόλαβε να τη σώσει η Αθηνά. 

Οι Τιτάνες μετά το κακούργημά τους κατακεραυνώθηκαν από το Δία, και από τη στάχτη τους δημιουργήθηκαν οι άνθρωποι. Οι ορφικοί έλεγαν πως οι άνθρωποι είχαν μέσα τους το θεϊκό στοιχείο (γιατί οι Τιτάνες είχαν φάει το Διόνυσο Ζαγρέα) είχαν όμως και τη θηριώδη ή κακοποιό “τιτανική φύση” (γιατί είχαν πλαστεί από τη στάχτη των Τιτάνων). Ο διαμελισμός συμβολίζει την ανάγκη για εξάπλωση της πνευματικής ουσίας του θεού, αλλά και των διδασκαλιών. Ακριβώς τον ίδιο συμβολισμό συναντάμε στο μυστήριο της θείας κοινωνίας, που υπάρχει σε διάφορες θρησκείες, όπου μοιράζεται στους πιστούς κρασί και ψωμί, συμβολίζοντας το σώμα και το αίμα του θεού.

Αντίγραφο αρχαιοελληνικού αγγείου που απεικονίζει την κεφαλή του Ορφέα να χρησμοδοτεί (από το λεξικό των Ch.Daremberg και E.Saglio 1877)

Η λέξη ορφικός  ορίζεται ως «μυστικός, μαγευτικός και εκστασιακός» και πιθανόν, εξαιτίας του μαντείου του Ορφέα, ορφικός  μπορεί επίσης να σημαίνει «μαντικός»... Μετά το θάνατο του ήρωα ακολούθησαν πολλά και θαυμαστά σημεία. 

Σύμφωνα µε την πιο διαδεδομένη κατά την αρχαιότητα εκδοχή, μετά το διαμελισμό του σώματος οι Μαινάδες της Θράκης έριξαν τα κομμάτια του Ορφέα στον Έβρο. Η λύρα και το κεφάλι του, όντας ακόμα εν ζωή και τραγουδώντας θρηνητικά τραγούδια, επέπλευσαν στον ποταμό και έφτασαν ως την ακτή, από όπου οι άνεμοι και τα κύματα τα μετέφεραν στη Λέσβο. Στο Λουκιανό οφείλεται η μαρτυρία πως ο ναός του Βάκχου που υπήρχε στο νησί την εποχή του, είχε χτιστεί πάνω από το σημείο όπου είχε ταφεί το κεφάλι του Ορφέα, το οποίο, σύμφωνα µε το Φιλόστρατο (3ος αι. µ.Χ.), είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη εξαιτίας της μαντικής του ικανότητας.

Από τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. όλες οι διονυσιακές παραστάσεις συσχετίζονται εικονογραφικά με τα ορφικά Μυστήρια. Οι Μαινάδες, χορεύτριες με τον βραχύ χιτώνα και τον καλαθίσκο στο κεφάλι, έχουν συνδεθεί με την λατρεία της Αρτέμιδος στην Λακωνία και της Αρτέμιδος Βραυρωνίας. Στο ιερό της Αρτέμιδος Καρυάτιδος στην Τεγέα όπου η θεά λατρευόταν ως σύζυγος του Διονύσου, κορύφωση της τελετουργίας αποτελούσε το κρέμασμα των παρθένων που συμμετείχαν στον τελετουργικό χορό. Οι χορεύτριες-παρθένες κόρες συνδέονται επίσης με την λατρεία της Ελένης Δενδρίτιδος ως θεότητα της βλάστησης. 

Ο Παυσανίας (3,19,9-10) καταγράφει πως η Ελένη επιστρέφοντας από την Τροία ,ναυάγησε στην Ρόδο και αιχμαλωτίστηκε από τις Ρόδιες που ήθελαν να την εκδικηθούν για τον θάνατο των συζύγων τους. Έτσι την συνέλαβαν ,την απαγχόνισαν σε ένα πλάτανο και στην συνέχεια την λάτρευαν ως Δενδρίτιδα. Το στοιχείο του συμβολικού απαγχονισμού συναντάται επίσης στη λατρεία της Αρτέμιδος Απαγχομένης στις Καφυές της Θεσσαλικής Ασπαλίδος και της Ηριγόνης στο Ικάριον της Αττικής. 

Διόνυσος, Ικάριος και Ηριγόνη. Ανάγλυφο από το βήμα του Φαίδρου, Αθήνα

Σύμφωνα με αυτόν, ο αρχαίος ήρωας του Αττικού Δήμου της Ικαρίας, ονομαζόμενος Ικάριος, φιλοξένησε κάποιο βράδυ χωρίς να το γνωρίζει το θεό Διόνυσο, ο οποίος ευχαριστημένος από τη φιλοξενία του Ικαρίου τον δίδαξε πώς να καλλιεργεί αμπέλια και να φτιάχνει κρασί. Ο Ικάριος ακολουθώντας τις οδηγίες του Διονύσου φύτεψε αμπέλια και παρασκεύασε κρασί με το οποίο μέθυσε κάποιους βοσκούς, δίνοντάς τους να το πιούν σκέτο, χωρίς νερό. Τους έδωσε δηλαδή να πιούν " Άκρατον Οίνον ", σε αντίθεση με την πάγια τακτική των Ελλήνων, που την συναντάμε στη συνέχεια, να πίνουν τον οίνο νερωμένο, δηλαδή κρασί. Οι βοσκοί, μη γνωρίζοντας περί τίνος επρόκειτο, νόμισαν ότι τους φαρμάκωσε, ότι τους δηλητηρίασε και πάνω στην παραζάλη του μεθυσιού τον σκότωσαν και έκρυψαν το πτώμα του. Η κόρη του Ικάριου Ηριγόνη ή Εριγόνη άρχισε να τον αναζητά, αλλά δυστυχώς δεν μπορούσε να βρει τα ίχνη του επί πολύ καιρό. Τον ανακάλυψε όμως, με τη βοήθεια της σκύλας της, της πιστής Μόιρας, και αφού του πρόσφερε τις τελευταίες τιμές, έθαψε το πτώμα και γεμάτη θλίψη αυτοκτόνησε, κρεμασμένη από τα κλαδιά του δέντρου, κάτω από το οποίο είχε θάψει τον πατέρα της. Πεθαίνοντας καταράστηκε τις νεαρές κόρες των Αθηναίων να έχουν την ίδια μοίρα. (Απολλόδωρος, βιβλιοθήκη, Γ' 14,7)

Και πράγματι μετά την αυτοκτονία της Ηριγόνης πολλές παρθένες-κόρες των Αθηνών αυτοκτόνησαν με τον ίδιο τρόπο, χωρίς καμιά φανερή αιτία δηλαδή παραφρόνησαν.

Ο μύθος υπονοεί εδώ ότι ο Διόνυσος οργισμένος από το φόνο του Ικάριου και την αυτοκτονία της Ηριγόνης, της οποίας το όνομα είναι σημαδιακό, θέλησε να τιμωρήσει τους Αθηναίους με το θάνατο των κορών τους. «...διά τοιαύτοις αιωρήσεως ώς τύπου δήθεν συμβόλου της αναρτήσεως της Ηριγόνης» (Χαρ. Ι. Βουλοδήμου, Περί του Ιδιωτικού βίου των αρχαίων Ελλήνων τομ. Β, σελ. 99)

 
 

 

Αιώρα. Ακέφαλο ειδώλιο (Αγία Τριάδα, Κρήτη, 1600 π.Χ.)

Μετά τον ομαδικό απαγχονισμό των παρθένων, σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, οι Αθηναίοι αποτάθηκαν στο μαντείο των Δελφών για το τι πρέπει να κάνουν, και εκείνο τους χρησμοδότησε ότι έπρεπε να θεσπίσουν εορτή προς τιμή του Ικαρίου και της Ηριγόνης, ώστε να εξιλεωθούν και να αποτρέψουν τη θανατηφόρα οργή του Διονύσου. (Απολλόδωρος, οπ. π. Επίσης, Αθηναίος, Δειπνοσοφιστές ΙΔ' , 10). Οι Αθηναίοι για να καθαρθούν, καθιέρωσαν μια τελετή, κάθε χρόνο κατά την οποία κρεμούσαν, χωρίς να απαγχονίζουν, κόρες πάνω σε δένδρα και αργότερα, θεσπίσθηκε γιορτή που ονομάσθηκε Αιώρα, εκ του αιωρούμαι (= κινούμαι υπό την ρίπην του ανέμου) που γιορταζόταν κατά την περίοδο που άρχιζαν να ωριμάζουν τα σταφύλια, πιθανότατα, όμως, κατά την ημέρα των χοών.

Χοές ονομαζόταν η δεύτερη μέρα της λαμπρής Αθηναϊκής γιορτής των Ανθεστηρίων, που λάμβανε χώρα στις αρχές της Άνοιξης και διαρκούσε τρεις μέρες. Εριγόνη πάει να πει κόρη της Άνοιξης.

Η συνήθεια να κρεμούν κούνιες (αιώρες), απ' όπου πήρε το όνομά της, αποτέλεσε το δίχως άλλο την καταγωγή του θρύλου που αναφέραμε. Ο Δίας καταστέρωσε τον Ικάριο στον αστερισμό του Βοώτη και την Ηριγόνη στον αστερισμό της Παρθένου. Όσο για την πραγματική σημασία του εθίμου, οι περισσότεροι συγγραφείς συμφωνώντας σε αυτό πιστεύουν ότι αναγνωρίζουν μια εξιλαστήρια τελετή καθότι η αιώρηση, το κούνημα, έχει αποτροπαϊκό χαρακτήρα.

Κατά την μυθολογία της αρχαίας Αμφίπολης, ο Αθηναίος Δημοφών, γιός του Θησέα και της Φαίδρας, επιστρέφοντας από την Τροία, πέρασε από την χώρα των Οδομαντών, οι οποίοι εξουσίαζαν την πεδιάδα ανατολικά του Στρυμόνα. Εκεί τον φιλοξένησε η εικοσάχρονη Φυλλίδα, κόρη του βασιλιά τους, του Σίθωνα. Ήταν κεραυνοβόλος ο έρωτας των βασιλόπουλων. Λένε πως έκαναν δυο παιδιά μαζί και πως μέσα στην εύφορη πεδιάδα, βασίλευαν από τους πρόποδες του Παγγαίου, μέχρι εκείνους του Μενοίκιου όρους.

Ως που μια μέρα ήρθε μια είδηση για τον Δημοφώντα, πως ο θρόνος στην Αθήνα άδειασε και πως θα έπρεπε να βασιλέψει. Κρύος ιδρώτας έλουσε την όμορφη Φυλλίδα, ως που ο Δημοφών της έδωσε όρκο, πως θα γυρίσει σε ένα μήνα ότι και αν του τύχει. Θα φροντίσει να δοθεί με ασφάλεια για την πατρίδα του ο θρόνος αλλού και αυτός θα γυρίσει για να βασιλέψει μαζί με την όμορφη γυναίκα του, σε τούτον τον τόπο. Μα στο δρόμο έπιασε φουρτούνα, από εκείνες που ο θυμωμένος Ποσειδώνας μετά τα Τρωικά έστελνε σε όλους τους Αχαιούς, με πρώτο τον Οδυσσέα. Έτσι το καράβι του Δημοφώντα έφτασε στην Κύπρο. Οι μέρες περνούσαν και ο ήλιος έδυσε 29 φορές στο όρος Δύσωρον. Την τριακοστή μέρα που ήταν και η τελευταία από την διορία που έδωσε ο ίδιος ο Δημοφών στον εαυτό του, η βασιλοπούλα, πήρε παράλληλα τον Στρυμόνα και έφτασε μέχρι την θάλασσα. Μάταια περίμενε ως που την έπιασε η νυχτιά. Κανένα πλοίο δεν φάνηκε στον κόλπο του Στρυμόνα.

Πήρε τον δρόμο του γυρισμού, διανυκτερεύοντας στην πρώτη πόλη του βασιλείου της μετά την θάλασσα. Εννέα Οδούς την ονόμαζαν την πόλη και η Φυλλίδα έδωσε εννέα κατάρες στους Αθηναίους, μέσα στην απέραντη θλίψη. Δεν άντεξε όμως η ερωτευμένη νέα να γυρίσει στο παλάτι της. Την βρήκαν το πρωί, να είναι μία ξεραμένη αμυγδαλιά. Άλλοι είπαν πως πέθανε από θλίψη, άλλοι πως κρεμάστηκε στην ίδια την αμυγδαλιά αυτή. Οι θεοί όμως την μεταμόρφωσαν και την ίδια σε αμυγδαλιά. Από την κορφή των Εννέα Οδών, να αγναντεύει από τη μια την θάλασσα, μήπως και γυρίσει ο αγαπημένος της, από την άλλη να θωρεί το βασίλειο που άφησε.
Ο Δημοφών όμως δεν ξέχασε ποτέ την υπόσχεση για την αγαπημένη του, έτσι αν και άργησε επέστρεψε στο βασίλειό τους. Στις Εννέα Οδούς όμως του μήνυσαν τα κακά μαντάτα. Έτρεξε τότε και αγκάλιασε με τέτοια ορμή την ξερή αμυγδαλιά που εκείνη έβγαλε ξανά φύλλα.

Λεπτομέρεια από τον κρατήρα του Προνόμου, τέλος 5ου αι. π.Χ.

Ανάλογοι είναι και οι συμβολικοί απαγχονισμοί, της Φαίδρας, της Ιοκάστης και της Ευρυδίκης στις τραγωδίες του Ευριπίδη και Σοφοκλή.

Η "θυσία των παρθένων", μέσω του συμβολικού απαγχονισμού, παραπέμπει σαφώς στη μύησή τους στα μυστήρια της λατρείας της Αρτέμιδος και του Διονύσου, στα μυστήρια του θανάτου και της αναγέννησης δηλαδή την αναγωγή της ψυχής του ανθρώπου από την διάσπασή της μέσα στο πλήθος των πραγμάτων του κόσμου, σε μία οντολογική Ενότητα. Σύμφωνα με τον ορφικό Πλάτωνα στο έργο του "Τίμαιος", το κεφάλι είναι το σημαντικότερο μέρος του σώματος του ανθρώπου, γι’ αυτό και είναι τοποθετημένο στην κορυφή του. Το σχήμα του είναι σφαιρικό, όπως ο κόσμος, γιατί οι θεοί έχουν τοποθετήσει εντός του το αθάνατο μέρος της ψυχής που βρίσκεται σε αρμονία με τις δύο περιφορές του κόσμου. Όλο το υπόλοιπο σώμα στην πραγματικότητα είναι το χθόνιο κομμάτι του, το θνητό. Γι' αυτόν τον λόγο χωρίζεται από το κεφάλι, με τον λαιμό που συμβολικά ονομάζεται ισθμός. Το κεφάλι αποτελεί τον οίκο του αθάνατου μέρους της ψυχής στον άνθρωπο, αυτού που έχει επαφή με το θείο. 

Πρόκειται για το λογιστικόν μέρος της ψυχής, σύμφωνα με την ορολογία που μας παραδίδει ο Πλάτων στην "Πολιτεία".

Τον συμβολισμό αυτό πιθανόν συναντάμε και στην ακέφαλη Σφίγγα του τάφου της Αμφίπολης με το κεφάλι της να συμβολίζει το θείο μέρος της ψυχής, το λογικό και το σώμα της να συμβολίζει το χθόνιο και το άλογο. Εξάλλου, σύμφωνα με το λεξικό του Σταματάκου, η Σφίγγα είναι… η απάγχουσα και η αποπνίγουσα!!

Συντάκτες: Ελαφηβόλου Ε, Kostas Daskalos, Κώστας Θριξ

Πηγές:
Νεκταρία Ιωάννου: «Ο μύθος του Ορφέα»
https://www.academia.edu/8254235/%CE%9F_%CE%BC%CF%8D%CE%B8%CE%BF%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%9F%CF%81%CF%86%CE%AD%CE%B1

Ελένη Γαραντούδη: «Οι μύθοι και τα μυστήρια του Παγγαίου»
http://www.eoskavalas.gr/%CE%B2%CE%BF%CF%85%CE%BD%CE%AC/%CF%80%CE%B1%CE%B3%CE%B3%CE%B1%CE%AF%CE%BF/%CE%BC%CF%85%CE%B8%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1

Κοροπλαστική και μικροτεχνία στον αιγαιακό χώρο από τους γεωμετρικούς χρόνους έως και τη ρωμαϊκή περίοδο, Τόμος ΙΙ, Ρόδος, 26-29 Νοεµβρίου 2009 (Διεθνές Συνέδριο στη μνήμη της Ηούς Ζερβουδάκη)
https://www.academia.edu/8309066/_%CE%9C%CE%B1%CE%B9%CE%BD%CE%AC%CE%B4%CE%B5%CF%82_%CE%92%CE%AC%CE%BA%CF%87%CE%B5%CF%82_%CE%9A%CE%B1%CF%81%CF%85%CE%AC%CF%84%CE%B9%CE%B4%CE%B5%CF%82_Lacaenae_Saltantes._%CE%A7%CF%81%CF%85%CF%83%CE%AC_%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%AF%CF%84%CE%BC%CE%B7%CF%84%CE%B1_%CE%B5%CE%BB%CE%AC%CF%83%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1_%CE%B1%CF%80%CF%8C_%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%BD%CE%B5%CE%BA%CF%81%CF%8C%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B7_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%A1%CF%8C%CE%B4%CE%BF%CF%85_

Αναγέννηση της άνοιξης (μύθοι – σύμβολα – παραδόσεις)
http://www.esoterica.gr/articles/symbols/spring/spring.htm

Αιώρα: Ένα Πανάρχαιο Ελληνικό Παιχνίδι
http://www.ideografhmata.gr/forum/viewtopic.php?f=106&t=9043

Οἰνεύς, οἶνος καὶ …Αἰῶρες!
http://filonoi.gr/2013/03/13/f-oineys-oinos-kai-aiores/

Οι αρχαίοι μύθοι του νομού Σερρών. (3ο μέρος) Μία τραγωδία.
http://emmanouilpapas.blogspot.gr/2014/09/3.html

http://seafarer97.blogspot.gr/2012/10/blog-post_26.html

H κοσμογονία στον Πυθαγόρα και στον Τίμαιο του Πλάτωνα
http://arsinoi2012.blogspot.gr/2013/01/h.html

Ο Τάφος της Αμφίπολης – Μια πρώτη προσπάθεια αποσυμβολισμού
http://empedotimos.blogspot.gr/2014/09/blog-post_8.html

[Απαγορεύεται η αναδημοσίευση της εργασίας αυτής χωρίς αναφορά στην πηγή και χωρίς την πλήρη αναγραφή όλων των συντακτών όπως ακριβώς παρατίθενται στην εργασία. Σε αντίθετη περίπτωση το ιστολόγιο επιφυλάσσεται για χρήση κάθε νομίμου δικαιώματος του] 
 

Ο ΤΑΦΟΣ ΤΗΣ ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ-Η ΠΥΡΑ ΤΟΥ ΤΥΜΒΟΥ ΚΑΣΤΑ

Μια πυρά η οποία ανευρέθη από τον Δημήτρη Λαζαρίδη στην πλευρά του τύμβου Καστά  όπου ανευρέθη ο πρόσφατα ανασκαφείς τάφος και για την οποία  δεν ευρέθησαν αποτεφρομένα υπόλοιπα, εγείρει υποψίες μήπως έχει σχέση με τα αποτεφρωμένα οστά ενός εκ των πέντε σκελετών που ευρέθησαν στον Τάφο της Αμφίπολης.

Μια πολύ σημαντική εργασία των φίλων του ιστολογίου Έλενας Β. και Planet  προσπαθεί να ρίξει φως  στο θέμα αυτό,  η οποία ίσως θα μπορούσε να σταθεί αρωγός στην μελέτη των ευρημάτων από την ανασκαφική ομάδα, αν βεβαίως δεν είναι ήδη εν γνώσει των λεπτομερειών αυτών.

=====

Όπως είναι πλέον γνωστό, οι πρώτες εκτεταμένες ανασκαφές στον τύμβο Καστά έγιναν από τον Δημήτρη Λαζαρίδη μεταξύ του 1960 και του 1983 παράλληλα με άλλες αρχαιολογικές έρευνες στην ευρύτερη περιοχή της Αμφίπολης. Για τα αποτελέσματα των ανασκαφών αυτών δεν έχουμε ακούσει πολλά, πέρα από το ότι η ανασκαφική ομάδα εντόπισε δεκάδες τάφους της αρχαϊκής εποχής και της εποχής του σιδήρου, τμήμα του περιβόλου του τύμβου (χωρίς την ορθομαρμάρωση) καθώς και τη βάση μιας μνημειακής κατασκευής στην κορυφή. Οι περιληπτικές αυτές αναφορές δίνουν μια ελλιπέστατη και αποσπασματική εικόνα των σημαντικότατων ανακαλύψεων του Δ. Λαζαρίδη στον τύμβο Καστά. Αναρωτηθήκαμε για το αν υπάρχουν επιπλέον ευρήματα τα οποία μπορούν να αποδοθούν στο ελληνιστικό μνημείο που ερευνάται από την ομάδα της Κ. Περιστέρη. Στην περίπτωση που υπάρχουν, τι μπορούν να προσθέσουν στις γνώσεις μας για το σημαντικό ταφικό μνημείο που ήρθε στο φως  τα τελευταία χρονιά;

Για το λόγο αυτό ανατρέξαμε στα ανασκαφικά δεδομένα του Δ. Λαζαρίδη που δημοσιεύονται στα Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας (από εδώ και στο εξής θα τα αναφέρουμε ως ΠΑΕ) (http://www.archetai.gr/site/content.php?artid=453), καθώς και στο περιοδικό Έργον της ίδιας εταιρείας του έτους 1975. Η ανασκόπηση αυτών των εργασιών μας έφερε μπροστά σε μια αναφορά, η οποία μας κίνησε αμέσως το ενδιαφέρον: την ανακάλυψη, στους πρόποδες του τύμβου, μιας μεγαλειώδους πυράς των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων. Υπό το πρίσμα της τελευταίας ανακοίνωσης του ΥΠΠΟ πως ανάμεσα στους πέντε νεκρούς που βρέθηκαν στο μνημείο περιλαμβάνονται και τα οστά ενός ατόμου που ενταφιάστηκε με καύση, εξετάζουμε την πιθανότητα η πυρά που ανέσκαψε ο Δ. Λαζαρίδης να ανήκει στο ταφικό σύνολο του τύμβου ή/και στο συγκεκριμένο νεκρό. Επιχειρείται επίσης, μια πρώτη απόπειρα ώστε τα ευρήματα που αφορούν τη συγκεκριμένη πυρά να συσχετιστούν με παρόμοιες ανακαλύψεις και δεδομένα για το ταφικό έθιμο της καύσης. 

Η ανασκαφή της πυράς

Κατά το έτος 1975 και έπειτα από μακρόχρονες και εντατικές έρευνες στην ευρύτερη περιοχή της Αμφίπολης, ο Δ. Λαζαρίδης βρήκε στους πρόποδες του υπερμεγέθους τύμβου Καστά μια πυρά ορθογώνιου σχήματος. Όπως αναφέρεται στην αναφορά [1] στη Νοτιοδυτική πλευρά του τύμβου και σε βάθος περίπου 11 μέτρων από την επιφάνεια του βρέθηκε πυρά ορθογώνιου σχήματος, μεγέθους περίπου 3.80 x 2.90 μ. (εικόνα 1). 

Μεταφέρουμε τα γραφόμενα από τη σχετική εργασία:

“(...) O εις την θέσην Καστάς ΒΑ της πόλεως υπερμεγέθης τύμβος υπήρξε και κατά το έτος τούτον αντικείμενο εντατικής ερεύνης. Ούτως ηρευνήθησαν η νότια και εν μέρη η ΝΑ, ΒΔ και δυτική πλευρά του τύμβου μέχρι του φυσικού εδάφους, αποκομισθέντων των χωμάτων της επιχώσεως έξω της περιφέρειας του τύμβου. Εις τον ΒΔ τομέα διεπιστώθη εκτεταμένη στρώσις λατυπών μαρμάρου, εις δύο δε σημεία των επιχώσεων παρετηρήθησαν μικρά στρώματα καύσεως. Εν τέλει, εις την ΝΔ πλευρά και εις βάθος 11 μέτρων από της επιφάνειας του τύμβου, απεκαλύφθη τετράγωνος πυρά διαστάσεων 3.80 Χ 2.90 μ. περίπου. Αυτή αποτελείται εκ στρώσεων αργών λίθων, τοποθετηθέντων επί της άμμου, κεκαλυμμένων δια σκληρού ερυθρού πηλού και φερόντων ίχνη ισχυράς πυρακτώσεως (...)” [1].

 Η φωτογραφία είναι από τα πρακτικά των ανασκαφών της Ελληνικής Αρχαιολογικής Εταιρείας του έτους 1975, πίνακας 66.

Η πυρά αποτελείται από στρώματα αργών λίθων που τοποθετήθηκαν πάνω από την άμμο, καλύπτονταν από ερυθρό πηλό και έφεραν ίχνη ισχυρής πυράκτωσης. Από το εσωτερικό της πυράς, η οποία ήταν πλήρης λίθων, κεράμων, τέφρας και ανθράκων, ανασύρθηκαν κατά την ανασκαφή μελαμβαφή όστρακα, λαβή και χείλος κανθάρου και ενσφράγιστος λαβή αμφορέως, τα οποία χρονολογούνται στην Πρώιμη Ελληνιστική εποχή (δηλαδή 323 – 275 π.Χ.). Κοντά στην πυρά αλλά σε υψηλότερο στρώμα βρέθηκε αρυβαλλοειδές ληκύθιο που φέρει διακόσμηση ανθεμίου.

Το αρυβαλλοειδές ληκύθιο που βρέθηκε κοντά στην πυρά του τύμβου Καστά [1]. Η μικρότερη, ένθετη εικόνα δείχνει ένα παρόμοιο εύρημα από μακεδονικό τάφο του 4^ου αιώνα πΧ., σε τύμβο της αρχαίας Αινείας [9].

Ενδεικτικά παραθέτουμε και φωτογραφία από το αρυβαλλοειδές ληκύθιο που βρέθηκε κοντά στην πυρά (εικόνα 2) [1]. Η μικρότερη, ένθετη φωτογραφία δείχνει ένα παρόμοιο εύρημα που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης, βρέθηκε σε τύμβο της αρχαίας Αινείας και χρονολογείται στον 4ο αιώνα πΧ [9]. Παρόλο, λοιπόν, που το ληκύθιο του τύμβου Καστά βρέθηκε λίγο πιο ψηλά από το επίπεδο της πυράς, δεν είναι απίθανο να είναι και αυτό σύγχρονο του ελληνιστικού μνημείου.

Μερικές σκέψεις και συμπεράσματα       

Η σύνδεση αυτής της πυράς με το ελληνιστικό μνημείο του τύμβου Καστά και ενός εκ των νεκρών που βρέθηκαν στον τρίτο θάλαμο είναι ελκυστική, αλλά σε τι βαθμό κάτι τέτοιο ισχύει; Ας απαριθμήσουμε τα επιχειρήματα ένα προς ένα:

α) Σύμφωνα με τον ίδιο τον Δ. Λαζαρίδη ‘’είναι βέβαιον ότι η πυρά ουδόλως σχετίζεται προς τους ανευρεθέντας, ακόμη και εις απόστασιν ολίγων μέτρων απ’ αυτής τάφους, καθόσον ούτοι είναι κατά πολύ αρχαιότεροι της πυράς και διότι ουδεμία ταφή εγένετο δια καύσεως’’ [1]. Με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα, τη λογική και τις γνώσεις μας στο θέμα, το συμπέρασμα αυτό μας βρίσκει σύμφωνους.

β) Η πυρά βρέθηκε στη νοτιοδυτική πλευρά του τύμβου, κάτι που αντιστοιχεί στη γενικότερη κατεύθυνση της εισόδου των θαλάμων που βρέθηκαν τον περασμένο χρόνο. Αν και δε μπορούμε, με βάση τις γνώσεις μας, να απορρίψουμε πως αυτό είναι συμπτωματικό, είναι σίγουρα κάτι το αξιοσημείωτο, δεδομένου πως η ταφικές πυρές σε άλλους ελληνιστικούς ή προγενεστέρους μακεδονικούς τάφους βρισκόταν κοντά στο σημείο ταφής [2, 7]. Από τα συμφραζόμενα της αναφοράς του Δ. Λαζαρίδη, καταλαβαίνουμε επίσης πως η πυρά βρισκόταν μάλλον εκτός των ορίων του τύμβου που σήμερα ξέρουμε πως οριοθετείται από τον ταφικό περίβολο. Με άλλα λόγια ο μνημειώδης περίβολος ίσως ήταν ήδη υπαρκτός (ή προβλεπόταν να κατασκευαστεί) όταν η πυρά τοποθετήθηκε στη θέση της, διαφορετικά η δομή του τύμβου ή του περιβόλου θα είχε διαταραχθεί σημαντικά. 

γ) Το μέγεθος της πυράς (3.8 Χ 2.9 μ) μοιάζει αρκετά μεγάλο, αν και δε στάθηκε δυνατό να βρούμε ακριβή μεγέθη από αναλόγου τύπου πυρά για να κάνουμε κάποια χρήσιμη, ποσοτική σύγκριση. Είναι, πάντως σίγουρο πως το μέγεθός της είναι κατά πολύ μικρότερο από αυτό της μνημειώδους πυράς του Ηφαιστείωνα στη Βαβυλώνα [3] ή του βασιλιά Νικοκρέοντα και της οικογένειάς του στη Σαλαμίνα της Κύπρου [4]. Η ξύλινη πυρά του Φιλίππου του Β' στις Αιγές είχε ύψος τουλάχιστον 2 μέτρων, ενώ το μέγεθος των υπολοίπων διαστάσεών της δεν μας είναι γνωστό [2,10]. To μέγεθος ήταν τουλάχιστον συγκρίσιμο με αυτό της πυράς του Καστά, δεδομένου πως η ταφική πυρά για σημαντικά πρόσωπα είχε τη μορφή νεκρικού οίκου, ήταν δηλαδή ένα οικοδόμημα [10]. Όσον αφορά μικρότερα μνημεία πυράς εξέχουσας σημασίας , έχουν βρεθεί, ενδεικτικά, τόσο στις Αιγές [2], στη Δοξιπάρα, κοντά στα σύνορα με τη Βουλγαρία [5] και σε πολλές ακόμα περιοχές. Η σύντομη αυτή βιβλιογραφική ερευνά δεν μας επιτρέπει να βγάλουμε καταληκτικά συμπεράσματα για τη σημασία του νεκρού για τον οποιο η πυρά προοριζόταν. Σίγουρα όμως το μέγεθός της , το οποίο σίγουρα δεν είναι αμελητέο, όπως και τα ίχνη ισχυρής πυράκτωσης,  δεν απορρίπτουν την εκδοχή η πυρά αυτή να ήταν ακόμα και βασιλική. Ίχνη ισχυρής πυράκτωσης έχουν συνδεθεί και με βασιλικές ταφές, χωρίς να ξέρουμε όμως αν αυτή η σχέση είναι μονοσήμαντη [6, 10]. 

δ) Η πυρά βρέθηκε σε “απομόνωση” από άλλες ελληνιστικές ταφές. Είναι ξεκάθαρο πως ο τύμβος Καστά δεν αποτέλεσε χώρο νεκροταφείου κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Άλλωστε, το ελληνιστικό νεκροταφείο της Αμφίπολης έχει ανασκαφεί σε διαφορετική περιοχή. Ακόμα κι αν ο τύμβος Καστά κρύβει και άλλους μακεδονικούς τάφους εντός του, ο αριθμός τους θα είναι σίγουρα μικρός. Βάσει αυτής της λογικής, είναι εύλογο να υποθέσουμε πως η πυρά που ανέσκαψε ο Δ. Λαζαρίδης δεν ανήκει σε κάποια τυχαία ταφή της ελληνιστικής εποχής, αλλά σε νεκρό που όντως ετάφη εντός του τύμβου Καστά. 

Κάτι που επίσης είναι σημαντικό είναι πως η χρονολόγηση της πυράς πριν το 275 πΧ. έχει κοινό εύρος με τη χρονολόγηση του ταφικού μνημείου από την ομάδα της Κ. Περιστέρη (325-300 πΧ). Ακόμα όμως και αν η χρονολόγηση της Κ. Περιστέρη αμφισβητηθεί, οι ισχυρές ενδείξεις σύνδεσης της πυράς με τον τύμβο Καστά, τοποθετούν αυτό το μνημείο το αργότερο στο 275 πΧ. Η μεταφορά της χρονολόγησης του συνολικού μνημείου ακόμα και στο 275 πΧ, δεν απορρίπτει (αλλά ούτε και αποδεικνύει) τη συσχέτιση του μνημείου με τον αρχιτέκτονα Δεινοκράτη, ο οποίος ξέρουμε πως ήταν ακόμα εν ζωή την εποχή εκείνη. Πιο συγκεκριμένα, ο Πλίνιος αναφέρει πως ο Πτολεμαίος ο Φιλάδελφος ζήτησε από τον αρχιτέκτονα να του κατασκευάσει ένα μαγνητικά αιωρούμενο άγαλμα προς τιμήν της αδελφής και γυναίκας του, Αρσινόης, που επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια περί το 280-275 πΧ [8]. 

Το  γεγονός επίσης πως η πυρά χρονολογείται στους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους σημαίνει πως ο νεκρός που τοποθετήθηκε στους θαλάμους μετά την καύση του ήταν ίσως από τους πρώτους “ενοίκους”. Η εφαρμογή του εθίμου της πυράς είναι μια ακόμα ένδειξη πως ο τύμβος Καστά είναι μακεδονικό μνημείο: η ταφική πυρά, ως πρακτική φαίνεται να ξεκίνησε με τον Ηρακλή και να επανήλθε ως έθιμο με τη δυναστεία των Τημενίδων, όπου οι Μακεδόνες καίγονταν σε μνημειώδεις πυρές ως απόγονοί του (αν και αυτή η ερμηνεία δεν έχει αποδειχτεί πέραν αμφιβολίας) και ίσως στα πρότυπα της πυράς του Πάτροκλου (εικόνα 3). Η πρακτική της πυράς περιορίζεται σημαντικά στη ρωμαϊκή εποχή.

 Η πυρά του Πατρόκλου [11].

Ανεξαρτήτως της ορθότητας των παραπάνω συμπερασμάτων, είναι σίγουρο πως η πυρά του τύμβου Καστά είναι ένα (από τα πολλά) ευρήματα των ανασκαφών του Δ. Λαζαρίδη των οποίων η τεράστια σημασία δεν έχει τονιστεί στο βαθμό που αξίζει. Οι ερμηνείες που δίνουμε παραπάνω υπόκεινται φυσικά και σε πολλούς, αναπόφευκτους περιορισμούς. Δε γνωρίζουμε ξεκάθαρα αν η πυρά ήταν ταφική ή αν απλώς προοριζόταν για λατρευτικές προσφορές προς στο νεκρό, όπως έχει βρεθεί και σε άλλες περιπτώσεις, πχ. σχετικά πρόσφατα στον Άργιλο, κοντά στην Αμφίπολη [12]. Δεν ξέρουμε αν η ομάδα της Κ. Περιστέρη έχει ανασκάψει κάποια επιπλέον πυρά στον περίβολο, ούτε αν μελλοντικά θα βρεθεί και άλλη συστάδα  θαλάμων στον τύμβο. 

Για παράδειγμα, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, μαζί με την ανακάλυψη της πυράς, ο Δ. Λαζαρίδης βρήκε ίχνη καύσης σε δύο σημεία των επιχώσεων της ΒΔ πλευράς του τύμβου. Από μελέτες στο νεκροταφείο των Αιγών (και όχι μόνο) είναι γνωστό πως τα υπολείμματα καύσης εναποτίθονταν  πάνω από το χώρο της τελικής ταφής [2, 10]. Πάνω από τον τάφο του Φιλίππου Β’ βρέθηκαν τεράστιες ποσότητες από τα υπολείμματα της πυράς του (όπως και ένα χάλκινο λιοντάρι), στην περίπτωση του τάφου της Ευριδίκης υπολείμματα καύσης ανασύρθηκαν και από το δρόμο [10].   

Μήπως, λοιπόν, τα ίχνη καύσης που εντόπισε ο Δ. Λαζαρίδης (πέραν της πυράς) είναι αποθέσεις υποδεικνύουν την ύπαρξη και άλλων σημαντικών ταφών στον τύμβο,  μήπως σχετίζονται με παλιότερες ταφές ή μήπως με την ανακάλυψη στην ίδια περιοχή του τύμβου μιας μικρής ημικυκλικής κατασκευής (μερικών μέτρων), εντός της οποίας βρέθηκε ένας σκελετός [1]; 

Εύλογο είναι επίσης και το ερώτημα αν η ομάδα της Κ. Περιστέρη ανακάλυψε υλικά καύσης (πχ. καρφιά, νεκρικά δώρα, προσφορές) πάνω από τους τρεις θαλάμους (ή και εντός τους). Αν απάντηση σε κάτι από αυτά προκύψει στο μέλλον, οι ερμηνείες μας θα πρέπει διαμορφωθούν αναλόγως.

Συντάκτες : Ελενα Β., Planet

Πηγές

[1] Λαζαρίδης Δ., ΠΑΕ (1975)

[2] Α. Κοτταρίδη, Το έθιμο της καύσης και οι Μακεδόνες: Σκέψεις με αφορμή τα ευρήματα της νεκρόπολης των Αιγών (Πρακτικά συνεδρίου “Καύσεις στην εποχή του χαλκού και την πρώιμη εποχή του σιδήρου”) (1999)

http://www.aigai.gr/sites/default/files/%CE%9A%CE%B1%CF%8D%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82%20%CE%B5%CF%80%CE%BF%CF%87%CE%AE%CF%82%20%CE%A7%CE%B1%CE%BB%CE%BA%CE%BF%CF%8D%20%CE%BA%27%20%CE%A3%CE%B9%CE%B4%CE%AE%CF%81%CE%BF%CF%85.pdf

[3] Διόδωρος ΙΖ.113.3-4

[4] http://www.whatson-northcyprus.com/interest/famagusta/salamis/nicocreon.htm

[5] http://www.mikridoxipara-zoni.gr/mainMenu_greek.html

[6] http://www.antenna.gr/news/life/article/195836/simantikes-anakoinoseis-gia-xryso-stefani-tis-berginas

[7] Ρομποτή Ευτυχία, Έθιμα ταφής στον Εύξεινο Πόντο,   http://blacksea.ehw.gr/Forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=10803

[8] http://www.mlahanas.de/Greeks/Bios/Dinocrates.html

[9] Ψηφιακές συλλογές υπουργείου πολιτισμού: http://collections.culture.gr/ItemPage.aspx?ObjectID=5080&MainKindID=1&KindID=51

[10] Κοτταρίδου (1996) "Βασιλικές πυρές στη νεκροπολη των Αιγών", Αρχαία Μακεδονια VI, Θεσσαλονικη 1996, 631-642

[11] http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/education/mythology/epic/record.html?tbl=epic&rid=344

[12] http://chronique.efa.gr/index.php/fiches/voir/615/

Ευχαριστούμε πολλά απο τα μέλη του παροντος blog για τις ενδιαφέρουσες συζητήσεις σε αυτόν ή και άλλους χώρους, μέσω και των οποιων στάθηκε δύνατη η συγγραφή αυτου του άρθρου!

Η φωτογραφία είναι από τα πρακτικά των ανασκαφών της Ελληνικής Αρχαιολογικής Εταιρείας του έτους 1975, σελ. 68.



[Απαγορεύεται η αναδημοσίευση της εργασίας αυτής χωρίς αναφορά στην πηγή και χωρίς την πλήρη αναγραφή όλων των συντακτών όπως ακριβώς παρατίθενται στην εργασία. Σε αντίθετη περίπτωση το ιστολόγιο επιφυλάσσεται για χρήση κάθε νομίμου δικαιώματος του] 

Ο ΤΑΦΟΣ ΤΗΣ ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ-ΕΡΓΟ ΤΥΜΒΩΡΥΧΩΝ Ή ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΗ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑ ;

Με μεγάλη χαρά και ικανοποίηση παραθέτω μια εργασία μιας ομάδας από  φίλους του ιστολογίου σχετικά με τα  "Τελετουργικά ταφικά έθιμα στην αρχαιότητα" από την οποία προκύπτει ένα πολύ ενδιαφέρον συμπέρασμα που πιθανόν ερμηνεύει κάποια ευρήματα από την ανασκαφή του Τάφου της Αμφίπολης και που εν πρώτοις έχουν αποδοθεί σε έργα αρχαιοκαπήλων.


======
Τελετουργικά ταφικά έθιμα στην αρχαιότητα
  
Α: Δευτερογενείς τελετουργικές ταφές

  
Η έννοια της τελετουργικής χρήσης χθόνιων τόπων στρέφει το ενδιαφέρον σε φυσικές τοποθεσίες με κεντρικό σημείο αναφοράς σπήλαια, βραχοσκεπές και γενικά κοιλότητες στο βράχο σε συνάφεια με αρχαιολογικά κατάλοιπα που προδίδουν την πραγμάτωση κοινωνικών γεγονότων με τελετουργικές συμπεριφορές και κινήσεις.

Στην περίπτωση της Νεολιθικής Κρήτης είναι πιθανόν οι τελετουργικές συμπεριφορές να σχετίζονται με νεκρούς και ταφικά έθιμα. Άφθονο σκελετικό υλικό από την Κνωσό προέρχεται από δευτερογενή μεταχείριση εξάρθρωσης οστών και είναι οστά ενηλίκων ανακατεμένα μέσα σε αποθέσεις με σταθερότυπους διασποράς γνωστούς και από τη Βόρεια Ελλάδα. 

Στο Κουμαρόσπηλιο το οποίο είναι ένα ασβεστολιθικό σπήλαιο με ευρεία κύρια αίθουσα και πλευρικό δωμάτιο συνδεόμενα μεταξύ τους με κατωφερικό στενό διάδρομο, στη δεκαετία του 40 βρέθηκαν τέσσερα ακέραια ανθρώπινα κρανία διαχωρισμένα από άλλα σκελετικά κατάλοιπα. 

Υποδηλώνεται έτσι τελετουργική πρακτική του διαχωρισμού του κρανίου που ίσως να εφαρμόστηκε μετά την μεταφορά του σκελετικού υλικού για δευτερογενή ταφή (δεύτερη ταφή μετά από εκταφή). 

Στην Βραχοσκεπή του Αγ. Νικολάου, στις αρχές του περασμένου αιώνα, βρέθηκε δευτερογενής συσσώρευση αρκετού αριθμού ανθρώπινων κρανίων και παρακείμενος σωρός σκελετικών καταλοίπων. Όπως και στο Κουμαροσπηλιό, τα κρανία φαίνεται να έχουν διαχωριστεί και σημανθεί με προβεβλημένο τρόπο. Τα κρανία και στα δύο σπήλαια φαίνεται να είναι το μόνο τμήμα του σκελετού το οποίο έχει δεχθεί αρχαιολογικά και ανασκαφικά διατηρήσιμη μεταχείριση δηλ. προβεβλημένη και διακριτή θέση. Επιπλέον στο Κουμαροσπηλιό τα αγγεία σερβιρίσματος μαρτυρούν σύνολο ανθρώπων που συμμετείχαν σε τελετουργικές νεκρικές τελετές. Λόγω των ευρημάτων εύλογα συμπεραίνουμε πως μόνο ένας μικρός αριθμός νεκρών επιλεγόταν γι' αυτήν την ειδική μορφή δευτερογενούς ταφής σε σπήλαια, καθώς ομάδες ανθρώπων από διάφορα μέρη και κοινότητες ξεκινούσαν μεταφέροντάς τους εκεί. Η δευτερογενής διαφοροποιητική ταφική μεταχείριση εμπεριέχει τελετουργικότητα η οποία εντεινόταν εντός των φυσικών κοιλοτήτων των σπηλαίων.
  
Πηγή: Κάτια Μαντέλη: Τελετουργική χρήση «χθόνιων» τόπων στη νεολιθική Κρήτη https://www.academia.edu/2762240/%CE%9C%CE%91%CE%9D%CE%A4%CE%95%CE%9B%CE%97_2011_%CE%A4%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CF%87%CF%81%CE%AE%CF%83%CE%B7_%CF%87%CE%B8%CF%8C%CE%BD%CE%B9%CF%89%CE%BD_%CF%84%CF%8C%CF%80%CF%89%CE%BD_%CF%83%CF%84%CE%B7_%CE%9D%CE%B5%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%9A%CF%81%CE%AE%CF%84%CE%B7_

  
Στην προανακτορική Κρήτη οι πρωτογενείς ταφές είναι ελάχιστες. Έχουμε θραυσμένα οστά και απουσία αρθρωμένων οστών ή ανέπαφων σκελετών.

Πηγή: Γιάννης Παπαδάτος: Προανακτορική Κρήτη. Η ανάδυση του Μινωικού Πολιτισμού

http://www.archetai.gr/site/misc/lectures/PrepalatialCrete.pdf

Στην Νεοανακτορική Κρήτη και στο ανάκτορο της Κνωσού τους περισσότερους νεκρούς τους αποθέτουν στον τάφο πάνω σε ξύλινο φέρετρο ή σε ξύλινη σαρκοφάγο όπου διακρίνεται επίχρισμα με γαλάζιο χρώμα. Αυτό έχει κάποια σημασία γιατί με το ίδιο σκέπαζαν τις πλευρές και οροφές των θαλάμων, τα τελετουργικά αγγεία και σκεύη.

Μετά την απόφραξη της εισόδου του τάφου οι δρόμοι επιχώνονταν για να αποφεύγεται η διατάραξη των νεκρών αλλά και η κλοπή των κτερισμάτων.

Πηγή: https://theancientweb.wordpress.com/2013/11/20/%CE%BC%CE%B9%CE%BD%CF%89%CF%8A%CE%BA%CE%BF%CF%83-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%83/

Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα οι ταφές της Μεσολιθικής περιόδου βρέθηκαν συγκεντρωμένες κοντά στην είσοδο του σπηλαίου και ανήκαν σε επτά ενήλικες και δύο βρέφη. Τα οστά τους βρέθηκαν διασκορπισμένα, είτε γιατί ακολουθήθηκε το έθιμο της δευτερογενούς ταφής, είτε για πρακτικούς λόγους, όπως ο καθαρισμός του σπηλαίου, είτε λόγω φυσικών αιτιών.

Στο σπήλαιο των Λιμνών Αχαΐας βρέθηκε ένας ενταφιασμός άνδρα σε λακκοειδή ταφή που ορίζεται από πέτρες και αρκετά διάσπαρτα τμήματα κρανίων. Στο σπήλαιο Θαρρουνιών στην Εύβοια αναγνωρίσθηκαν οκτώ ταφές ενηλίκων και παιδιών. Τα οστά βρέθηκαν διασκορπισμένα και ανήκουν είτε σε ενταφιασμούς είτε σε δευτερογενείς ταφές εντός του σπηλαίου. Πιο ξεκάθαρη είναι η περίπτωση των ταφών στο σπήλαιο Καλυθιών της Ρόδου. Τα οστά που ανακαλύφθηκαν είναι μόνο μικρά σε μέγεθος και ανήκουν τουλάχιστον σε 22 ενήλικες και παιδιά. Ο χαρακτήρας των οστών πιστοποιεί ότι μετά τον ενταφιασμό υπήρξε δευτερογενής ταφή, με άλλα λόγια έγινε περισυλλογή του κρανίου και των μεγάλων οστών, ώστε να επαναταφούν σε άλλη τοποθεσία. Στην Ελάτεια της Φθιώτιδας βρέθηκε ενταφιασμός παιδιού σε λάκκο κάτω από το δάπεδο οικίας. 

Από τις παραπάνω δευτερογενείς ταφές αναγνωρίστηκαν δύο οστεοφυλάκια που περιείχαν κρανία και μακρά οστά από 19 ενήλικα άτομα και των δύο φύλων. Η τοποθέτηση των κρανίων σε όρθια θέση χωρίς την κάτω γνάθο, που σε κάποιες περιπτώσεις είναι περιστοιχισμένα από μικρούς λίθους, μαρτυρεί ιδιαίτερη προσοχή και έμφαση. Φαίνεται πως σε αυτά προσδίδεται μια ιδιαίτερη συμβολική σημασία, αφού συγκεντρώνονται ξεχωριστά και τοποθετούνται όρθια. Ενδεχομένως, είναι μια μορφή προγονολατρίας που απορρέει μέσα από τη διαδικασία της δευτερογενούς ταφής. 

Το άτομο που ενταφιάζεται χάνει την ταυτότητά του στη συλλογική συνείδηση όταν το κρανίο του τοποθετείται μαζί με άλλα από την ίδια ομάδα και μετατρέπεται από επώνυμο νεκρό σε ανώνυμο πρόγονο. Με αυτό τον τρόπο γίνεται κοινό κτήμα της ομάδας, μάλλον με αποτροπαϊκές δυνάμεις υπέρ όλων πια των απογόνων του.

Στο Σπήλαιο της Αλεπότρυπας, σε επιμήκη κόγχη βρέθηκε οστεοφυλάκιο με δεκατέσσερα κρανία χωρίς τις κάτω γνάθους τους, τοποθετημένα σχεδόν όλα όρθια, επάνω σε στρώμα από μικρές πέτρες.

Πηγή: Archaeology & arts: Η μεσολιθική και νεολιθική ταφική παράδοση στη νότια Ελλάδα – Ευρήματα και πρακτικές

http://www.archaiologia.gr/blog/2012/09/17/%CE%B7-%CE%BC%CE%B5%CF%83%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BD%CE%B5%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%84%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%80%CE%B1%CF%81/

Πηγή: Σπήλαιο Αλεπότρυπας: Ο Νεολιθικός Πολιτισμός στον Μεσσηνιακό κόλπο

http://aristomenismessinios.blogspot.gr/2013/09/blog-post_30.html

Η Σεβαστή (Σέβη) Τριανταφύλλου, λέκτορας Προϊστορικής Αρχαιολογίας και Οστεοαρχαιολογίας στο ΑΠΘ, μια από τις δύο ειδικούς που μελετούν το οστεολογικό υλικό του ταφικού μνημείου του Λόφου Καστά, αναφέρει σε μελέτες της ότι η πρώτη καύση, η ταφή, λέγεται πρωτογενής πρακτική. Όταν μετά από αυτήν, τα οστά μεταφέρονται αλλού σε άλλο μέρος, πράγμα σύνηθες, τότε στο δεύτερο σημείο που θάβεται για δεύτερη φορά, λέγεται δευτερογενής πρακτική. Σε αυτήν την περίπτωση βλέπουμε και διαχωρισμό του κρανίου κ κάτω γνάθου και διασκορπισμένα οστά.

Η συχνή παρουσία των διάσπαρτων ανθρώπινων οστών στα οικιστικά στρώματα χωρίς κάποια ιδιαίτερη προτίμηση σε ανατομικό μέρος τείνει στην ιδέα ότι πρόκειται μάλλον για ενδείξεις σκόπιμης μεταχείρισης των νεκρών παρά για τυχαία ευρήματα! 

Πηγές:

Σέβη Τριανταφύλλου. «Ταφικές Πρακτικές από τη νεολιθική ως την πρώιμη εποχή του Σιδήρου στην Περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας»

https://proistoria.files.wordpress.com/2012/08/20-cf84cf81ceb9ceb1cebdcf84ceb1cf86cf8dcebbcebbcebfcf85-cf83-cf84ceb1cf86ceb9cebaceadcf82-cf80cf81ceb1cebacf84ceb9cebaceadcf82-ceb1.pdf

Σέβη Τριανταφύλλου. Φυσική Ανθρωπολογία και Αρχαιολογία

https://proistoria.files.wordpress.com/2012/08/cf86cf85cf83ceb9cebaceae-ceb1cebdceb8cf81cf89cf80cebfcebbcebfceb3ceafceb1_cebccebfcf85cf83ceb5ceafcebf.pdf

Β: Τελετουργικές μαρμάρινες και πήλινες κεφαλές σε τάφους

Ένα άλλο τελετουργικό ταφικό έθιμο των κλασικών χρόνων αναδεικνύουν τα αρχαιολογικά ευρήματα (ιδιαιτέρως της Μακεδονίας). Είναι το έθιμο κομμένων κεφαλών που απεικονίζουν θεούς και βρέθηκαν σε σπήλαια και τάφους.

 

 

Στο Σπήλαιο Πανός και Νυμφών της αρχαίας Φωκίδας ευρέθησαν δεκατρείς κεφαλές γυναικείων μορφών με πόλο, μία προτομή γυναικείας μορφής με πόλο και ανάγλυφους βοστρύχους καθώς και ειδώλιο ακέφαλου καθιστού σατύρου. Τα ευρήματα αυτά χρονολογούνται στον 5ο αιώνα π.Χ.

Πηγή: Στέλλα Κατσαρού «Λατρεία Πανός και Νυμφών σε σπήλαιο της αρχαίας Φωκίδας στον Παρνασσό»

http://grammateion.gr/sites/grammateion.gr/files/articles/grammateion_2_2013_33-40_0.pdf

Η αρχαιολόγος Αγγελική Κοτταρίδη στο "Το Αρχαιολογικό Έργο στην Μακεδονία και Θράκη" (3,1989) αναφέρει ότι στις Αιγές, εντός λακοειδούς τάφου που χρονολογείται τον 5ο αι. π.Χ. βρέθηκαν εκτός από μια ξύλινη σαρκοφάγο, έναν χάλκινο τρίποδα κι έναν χάλκινο λέβητα, είκοσι έξι πήλινες κεφαλές εντός επίχωσης άμμου και κόκκινου χώματος, οι οποίες πιθανότατα τοποθετήθηκαν εκεί ΜΑΖΙ με την επίχωση. Οι περισσότερες εξ αυτών είναι γυναικείες και πιθανότατα απεικονίζουν την Περσεφόνη ενώ κάποιες άλλες ενδεχομένως απεικονίζουν τη Δήμητρα. Όλες έχουν ανοιχτό στο κάτω μέρος τους τον λαιμό ώστε προσαρμοσμένες σε ξύλινο κορμό να δίνουν την εντύπωση αρχαϊκού θεϊκού ξόανου.

Πηγή: http://www.aigai.gr/sites/default/files/%CE%91%CE%95%CE%9C%CE%98%203%2c%201989.pdf

Επίσης, στα πλαίσια της Έκθεσης Μακεδονικών Θησαυρών που εγκαινιάστηκε την 5η Σεπτεμβρίου 2014 στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας, από τους αρχαιολόγους Αναστασία Χρυσοστόμου και Παύλο Χρυσοστόμου με Θέμα «Οι Μακεδόνες του Αρχοντικού Πέλλας», ο Αρχαιολόγος Παύλος Χρυσοστόμου, αναφέρει μεταξύ άλλων ότι: «Η μοναδική ασύλητη ταφή που βρέθηκε ανήκει σε ιέρεια πριγκίπισσα …ενώ, σε διπλανό τάφο βρέθηκαν πήλινες κεφαλές, αρχικά στημένες σε ξύλινο κορμό και οι οποίες αποτελούν μια ομάδα θεοτήτων, που συμμετείχαν σε μια ιεροτελεστία πριν την ταφή της συγκεκριμένης γυναίκας…».

 

 

Πηγή: http://a-pella.blogspot.gr/2014/10/blog-post_522.html

Από την ίδια ανασκαφή είναι και η κεφαλή του Μακεδόνα σε βακχεία για την οποία ο κ. Χρυσοστόμου επισημαίνει ότι ο νεκρός ήταν μυημένος στα διονυσιακά μυστήρια και είχε πάρει το διαβατήριο προς μία αιώνια ζωή. Το γεγονός ότι ο νεκρός ενταφιάζεται βάσει αυστηρού τελετουργικού πιστοποιεί τον ηγετικό και τον ηρωικό χαρακτήρα του ενταφιαζόμενου.

  

 

 

Πηγή: http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=31386

Άλλο ένα εύρημα είναι οι δέκα πήλινες κεφαλές που βρέθηκαν μέσα σε τάφο στο λόφο Καστά από την ανασκαφή του Δ. Λαζαρίδη.

 

 

Πηγή: ΠΑΕ 1976

Και τέλος στην πρόσοψη του τάφου του Θράκα ιερέα βασιλιά Σεύθη του Γ΄ ανακαλύφθηκε ένα χάλκινο κεφάλι γενειοφόρου άνδρα (4ος αι. π.Χ.). Ο αρχαιολόγος δρ Κίτοφ συγκεκριμένα αναφέρει στην έρευνά του: «Υπήρχε και το μαρμάρινο κεφάλι του νεκρού, χαραγμένο στο λαιμό, όπως συνήθιζαν να πράττουν τελετουργικά οι αρχαίοι Θράκες που χάραζαν το σώμα του ήρωα σε επτά κομμάτια». Κατ' εκτίμηση του Βουλγάρου αρχαιολόγου, το γλυπτό πρέπει να είναι έργο του γλύπτη Λυσίππου. Σημειώνουμε πως ο Σεύθης ο Γ΄ ήταν βασιλιάς των  Οδρυσών Θρακών (342 π.Χ.- περ. 313 π.Χ.) και φίλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου ο οποίος τον διόρισε στην εκστρατεία του ως στρατηγό των ακοντιστών του μακεδονικού στρατού.

Πηγή: http://filippoupolis.blogspot.gr/2013/12/1-1-thracian-tomb-in-golyamata-kosmatka.html

Σύμφωνα με τις ανωτέρω αρχαιολογικές μελέτες και ευρήματα, συμπερασματικά μπορούμε να συνάγουμε πως α) η κομμένη μαρμάρινη κεφαλή της Σφίγγας β) το κρανίο και η κάτω γνάθος εκτός του ορύγματος και γ) τα διασκορπισμένα οστά στην επίχωση και στο δάπεδο του ταφικού θαλάμου του τάφου της Αμφίπολης, περισσότερο παραπέμπουν σε διονυσιακή τελετουργία και δευτερογενή τελετουργική ταφή παρά σε πράξη βεβήλωσης τυμβωρύχων.

Ομάδα Συντακτών: Axis Mundi, Ελαφηβόλου Ε, Ελενα Β, Zibi, Ioαννα, kiki, Kostas Daskalos, Κώστας Θριξ, Planet, Tolis Zerv

  

[Απαγορεύεται η αναδημοσίευση της εργασίας αυτής χωρίς αναφορά στην πηγή και χωρίς την πλήρη αναγραφή όλων των συντακτών όπως ακριβώς παρατίθενται στην εργασία. Σε αντίθετη περίπτωση το ιστολόγιο επιφυλάσσεται για χρήση κάθε νομίμου δικαιώματος του]