Ο ΤΑΦΟΣ ΤΗΣ ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ - ΕΝΑ ΣΧΟΛΙΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΑΠΟΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΥ (συνέχεια)

(συνέχεια από : ΕΝΑ ΣΧΟΛΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΠΟΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟ )

 

Ο Evan Kass συνεχίζει την σκέψη του από το προηγούμενο σχόλιο. 

Το ψηφιδωτό της Αμφίπολης

 Το ψηφιδωτό της Αμφίπολης φαίνεται να είναι σχεδόν σύγχρονο αυτών της Πέλλας. Άλλωστε, αν μελετήσουμε την παραγωγή ψηφιδωτών της περιόδου και της περιοχής, θα δούμε ότι έχουμε μεγάλη άνθηση της ψηφιδοτεχνίας αρχικά στην Όλυνθο, όπου φαίνεται ότι δημιουργήθηκε σχολή ψηφιδωτών και ευδοκίμησαν σχετικά εργαστήρια. Μετά την καταστροφή της Ολύνθου από το Φίλιππο, τα εργαστήρια αυτά είναι λογικό να μεταφέρθηκαν στην αυλή των Μακεδόνων, τη μόνη που μπορούσε να παραγγείλει και να χρηματοδοτήσει τόσο δαπανηρές πολυτελείς διακοσμήσεις. Πράγματι, τα ευρήματα συνηγορούν στη μετακίνηση των εργαστηρίων στις ακμάζουσες πρωτεύουσες, Αιγές και Πέλλα. Η Αμφίπολη βρίσκεται στον ίδιο γεωγραφικό χώρο και υπό μακεδονική ηγεμονία. Έχουμε και εδώ ψηφιδωτά δάπεδα στο Γυμνάσιο.

Αξίζει να σημειωθεί ότι, στις αρχές του 3ου αιώνα, όταν η Μακεδονία αρχίζει να χάνει τα πλούτη και την αίγλη της, άνθηση της τέχνης του ψηφιδωτού εντοπίζεται, πού αλλού; Στην Αλεξάνδρεια και το βασίλειο του Πτολεμαίου. Υπάρχουν ενδείξεις ότι τα ψηφιδωτά του αιγυπτιακού χώρου που εμφανίζονται τον 3ο αιώνα, είναι έργα των ίδιων εργαστηρίων που εγκατέλειψαν την παραπαίουσα Μακεδονία και αναζήτησαν εύπορους πελάτες στον πλούτο της Αλεξάνδρειας. Μάλιστα, ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι τα εργαστήρια αυτά προσκλήθηκαν από τους ίδιους τους Πτολεμαίους, προκειμένου να κοσμήσουν με την τέχνη τους τη νέα τους πρωτεύουσα.

Κατά την περίοδο που εξετάζουμε, τα ψηφιδωτά δάπεδα σχεδιάζονταν με πρότυπο κάποιο υφιστάμενο σχέδιο ή ζωγραφικό έργο. Η επιτυχής απόδοση μέσα από την βοτσαλοψηφίδα ήταν σαφώς απόρροια του ταλέντου και της ικανότητας του ψηφοθέτη αλλά, σε κάθε περίπτωση, η εικαστική ποιότητα του ψηφιδωτού ήταν απολύτως ανάλογη της καλλιτεχνικής αξίας του ζωγραφικού προτύπου.

Είναι γεγονός πως αν αρκεστούμε στην προβληματική φωτογραφία του υπουργείου, η σχεδιαστική ποιότητα του ψηφιδωτού της Αμφίπολης είναι σαφώς υποδεέστερη από την αντίστοιχη ποιότητα κάποιων άλλων σύγχρονών του ψηφιδωτών, με κορυφαίο το έργο με το κυνήγι του ελαφιού, στην Οικία της Αρπαγής της Ελένης στην Πέλλα. Το συγκεκριμένο μωσαϊκό, όπως είναι γνωστό, είναι και από τα πρώτα που φέρουν την υπογραφή του δημιουργού του, καθώς επιγράφεται «ΓΝΩΣΙΣ ΕΠΟΗΣΕΝ». Βέβαια, έχει διατυπωθεί και η απόψη ότι στη συγκεκριμένη φράση δηλώνεται αόριστα η δημιουργική αξία της γνώσης και δεν κατονομάζεται συγκεκριμένο φυσικό πρόσωπο.

Τουλάχιστον ως προς την τεχνική απόδοση της πλαστικότητας των όγκων και της τρίτης διάστασης μέσω σκιάσεων, το ψηφιδωτό της Πέλλας παραμένει αξεπέραστο. Επίσης, η περιμετρική κορνίζα με το φυτικό μοτίβο στην Πέλλα απαιτεί πολύ μεγαλύτερη δεξιοτεχνία από το ανεικονικό γεωμετρικό μοτίβο του μαιάνδρου. Ναι, ο διπλός (ως μοτίβο αγκυλωτού σταυρού) ή τριπλός (ως πλέγμα γραμμώσεων) μαίανδρος της Αμφίπολης, φαντάζει ως περίπλοκη σύνθεση, αλλά στην πραγματικότητα απαιτεί απλώς καλό μέτρημα, πειθαρχία και υπομονή. Αντίθετα, το φυτικό εικονικό διάκοσμο της Πέλλας (το οποίο σημειωτέον διαθέτει αριστοτεχνικό βάθος πεδίου που επιτυγχάνεται με έξοχες χρωματικές σκιάσεις) προϋποθέτει ελεύθερη καλλιτεχνική σχεδίαση, διατήρηση της αρμονίας και της ισορροπίας και συνολική επιμέλεια εφάμιλλη με το κεντρικό θέμα του κυνηγιού.

Πώς μπορεί να ερμηνευτεί αυτή η καλλιτεχνική υστέρηση του ψηφιδωτού της Αμφίπολης; Παραπέμπει σε ήσσονος σημασίας μνημείο ή οικονομικότερη παραγγελία; Η απάντηση μπορεί αβίαστα να είναι αρνητική. Αρκεί να συνυπολογίσουμε τον δεσμευτικό και απαγορευτικό παράγοντα του χρόνου. Τα ψηφιδωτά της Πέλλας βρίσκονται σε οικίες και, προφανώς, υπήρχε η χρονική άνεση να ετοιμαστούν και να κατασκευαστούν με ηρεμία και επιμέλεια.

Στην Αμφίπολη μάλλον τα πράγματα έγιναν πιο γρήγορα (!), με αποτέλεσμα να θυσιαστεί ένα μέρος της ποιότητας. Ας μην ξεχνάμε ότι το ψηφιδωτό πρέπει να συντεθεί επιτόπου, μέσα στο μνημείο και μάλιστα σε δάπεδο προθαλάμου, ο οποίος, προφανώς, βρισκόταν σε διαρκή χρήση από τους επιβλέποντες αρχιτέκτονες, τα υπόλοιπα τεχνικά συνεργεία και τους εντολείς του έργου. Τα γλυπτά, αντιθέτως, μπορούν να έρθουν από τα εργαστήρια έτοιμα και να τοποθετηθούν στις βάσεις τους σε ελάχιστο χρόνο.

Η επιλογή του διεκπεραιωτικού μαιανδρικού μοτίβου στο περιμετρικό πλαίσιο, ίσως αποτελεί μια ακόμη ένδειξη για τη χρονική πίεση και τα ανελαστικά χρονοδιαγράμματα του εργοταξίου. Ο καλλιτέχνης ψηφοθέτης ίσως επιδίωξε να απεμπλακεί από την πρόσθετη εξειδικευμένη εργασία που θα απαιτούσε ένα ελεύθερο φυτικό θέμα και επέλεξε ως γρήγορη και ασφαλή λύση την γεωμετρική ανάπτυξη του μαιάνδρου, η οποία θα μπορούσε να υλοποιηθεί από τους μαθητές του υπό την επίβλεψή του. Η δε κεντρική σύνθεση με την οποία θα ασχολήθηκε ο ίδιος προσωπικά, συνιστά έργο μεγάλης τέχνης ως προς τη σύνθεση, το ρυθμό και την ενάργεια στην απεικόνιση της σκηνής. Έναντι του κυνηγιού της Πέλλας, υστερεί όντως στις λεπτομέρειες που αναδεικνύουν την πλαστικότητα των μορφών, αλλά η αδυναμία αυτή υπερκαλύπτεται από την εκπληκτική αίσθηση κίνησης και ζωντάνιας που αποπνέει η σκηνή – χαρακτηριστικό οξύμωρο για ταφική διακόσμηση (!)

Μερικές σχετικές παρατηρήσεις

Σε κάθε απόπειρα ερμηνείας ή αποσυμβολισμού, είναι ωφέλιμο να αποβάλλουμε τις γνώσεις και τις εμπειρίες που συνδέονται με το σημερινό σύγχρονο πλαίσιο αναφοράς και να προσπαθούμε να εντάξουμε τη σκέψη μας στο πλαίσιο της εποχής που μελετούμε.

Έτσι, πρέπει να αναλογιστούμε ότι εκείνα τα χρόνια δεν υπήρχαν ούτε φωτογραφίες, ούτε διαδίκτυο, ούτε καν ρεαλιστικά ζωγραφικά πορτραίτα. Επομένως, οι καλλιτέχνες και οι ψηφοθέτες της Αμφίπολης, ήταν εντελώς απίθανο να είχαν άμεση εικόνα και προσωπική εμπειρία από το πρόσωπο του Αλεξάνδρου που απουσίαζε στην Ασία. Η μόνη αξιόπιστη πηγή πρέπει να ήταν τα έργα του Λυσίππου, τα οποία αναγνωρίζονταν ήδη στην εποχή τους ως απολύτως πιστές και επιτυχημένες αποδόσεις της μορφής και της έκφρασης του στρατηλάτη.

Επίσης, είναι χρήσιμο να θυμόμαστε ότι η αξιοπιστία των γραπτών πηγών για τον Αλέξανδρο είναι, κατά γενική ομολογία, απολύτως προβληματική. Το γεγονός της μυθοποίησης και θεοποίησής του, ήδη ενόσω ζούσε, επιτείνει στο έπακρο την αμφιβολία για την αντικειμενικότητα και την ιστορική επάρκεια των πηγών. Τα πράγματα γίνονται ακόμη πιο επισφαλή από τον ανταγωνισμό των διαδόχων. Κάποιες από αυτές τις ιστορίες, που σήμερα ανασύρονται στην επιφάνεια ως αξιόπιστες μαρτυρίες, δεν έχουν άλλη αξία πέραν εκείνης ενός λαϊκού αναγνώσματος για μυθικούς ήρωες. Άλλωστε, γράφτηκαν τρεις αιώνες μετά τον Αλέξανδρο. Οι γραπτές πηγές, στο βαθμό που δεν επιβεβαιώνονται από αντίστοιχα τεκμήρια, παραμένουν επισφαλείς για την επιστημονική έρευνα.

Τέλος, ας αναλογιστούμε την εξαιρετικά δύσκολη θέση των εργατών και των τεχνιτών της Αμφίπολης, οι οποίοι έπρεπε να εργάζονται και να δημιουργούν υπό εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες. Προφανώς, όφειλαν να περιοριστούν στις τεχνικές και οικονομικές προδιαγραφές του έργου, να ανταπεξέλθουν στις πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις και σκοπιμότητες και, ταυτόχρονα, να διαχειριστούν με νηφαλιότητα το δικό τους εσωτερικό ψυχολογικό και συναισθηματικό φορτίο.

Κι ένας προβληματισμός

Και επιθυμώ να ολοκληρώσω εδώ τις σκέψεις μου με έναν ιδιαίτερο προβληματισμό που με απασχολεί έντονα τελευταία. Πολλοί από σας θα τον βρείτε ενοχλητικό. Δεν είναι στις προθέσεις μου να σκανδαλίσω, αλλά να προβληματίσω:

Όταν ο Αλέξανδρος ξεκίνησε από τη Μακεδονία για την Περσική Εκστρατεία, ήταν ένας δεκαοχτάχρονος νέος, γεμάτος τόλμη, ορμή και πάθος για ζωή και δόξα. Μοίρασε μάλιστα στους εταίρους, για να τους καλοπιάσει, την προσωπική του περιουσία, ενώ ταυτόχρονα δήλωσε ότι για τον εαυτό του θα κρατούσε «τις ελπίδες», υπονοώντας προφανώς τις νέες ασιατικές κατακτήσεις. Δηλαδή, αποποιήθηκε κάθε μακεδονικής προσόδου. Όταν επικράτησε συντριπτικά επί των Περσών και του Δαρείου και ολοκλήρωσε τις συμβατικές του υποχρεώσεις απέναντι στο Κοινό των Ελλήνων, αντί να λήξει την εκστρατεία, όπως άλλωστε επιθυμούσε το μακεδονικό στράτευμα, εκείνος επέλεξε να συνεχίσει. Προτίμησε να προχωρήσει στην άγρια ενδοχώρα, να αποδεχτεί την πρόκληση του αγνώστου. Επιπλέον, προς απογοήτευση των παλαιών Μακεδόνων, τόλμησε να αγνοήσει και τα ιερά στεγανά των Ελλήνων και να μετέχει των «βαρβαρικών» παραδόσεων της Ασίας.

Η περαιτέρω διείσδυση στην Ανατολή δεν ήταν απλά η ικανοποίηση μιας επεκτατικής φιλοδοξίας. Ήταν το πάθος του Αλέξανδρου να κατακτήσει την άκρη του κόσμου και τα όρια του πολιτισμού. Ήταν μια φυγή στο Επέκεινα.

Πιστεύετε ότι αυτός ο άνθρωπος, ο Βασιλεύς των Βασιλέων, που ήδη αντιλαμβανόταν τον εαυτό του ως Θεό και απόλυτο κυρίαρχο της Οικουμένης, ο ίδιος προσωπικά, θα επιθυμούσε κάποτε να επιστρέψει στη γη της Μακεδονίας, και δη νεκρός, Αυτός, ο Αθάνατος, για να ταφεί εκεί; Δεν ήταν πλέον πολύ μικρή η Μακεδονία και η κάθε γη όπου γης, για να τον χωρέσει;

Evan Kass

21 Οκτωβρίου 2014

----------------

Σημείωση: Στοιχεία και βιβλιογραφία για τα ψηφιδωτά της Μακεδονίας, υπάρχουν συνοπτικά στην εξαιρετική εργασία του Νεκτάριου Μ. Πουλακάκη «Ψηφιδωτά Δάπεδα στη Μακεδονία κατά την Κλασσική και Ελληνιστική Εποχή», έκδοση της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας, Βέροια 2010. Το σύγγραμμα διατίθεται και στη διαδικτυακή βιβλιοθήκη academia.edu

=====

Σημειώσεις Εμπεδότιμου :

1)     Η μόνη σημείωση που θέλω να κάνω όσον αφορά το εξαίρετο σχόλιο του αγαπητού Evan Kass είναι να τονίσω το σημείο όπου αναφέρει : «Αξίζει να σημειωθεί ότι, στις αρχές του 3ου αιώνα, όταν η Μακεδονία αρχίζει να χάνει τα πλούτη και την αίγλη της, άνθηση της τέχνης του ψηφιδωτού εντοπίζεται, πού αλλού; Στην Αλεξάνδρεια και το βασίλειο του Πτολεμαίου. Υπάρχουν ενδείξεις ότι τα ψηφιδωτά του αιγυπτιακού χώρου που εμφανίζονται τον 3ο αιώνα, είναι έργα των ίδιων εργαστηρίων που εγκατέλειψαν την παραπαίουσα Μακεδονία και αναζήτησαν εύπορους πελάτες στον πλούτο της Αλεξάνδρειας. Μάλιστα, ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι τα εργαστήρια αυτά προσκλήθηκαν από τους ίδιους τους Πτολεμαίους, προκειμένου να κοσμήσουν με την τέχνη τους τη νέα τους πρωτεύουσα.»

Υποψιαζόμαστε δηλαδή  ότι πολύ πιθανόν να υπήρχε και στο ψηφιδωτό της Αμφίπολης εμπλοκή/επιρροή του Πτολεμαίου ο οποίος  όπως έχουμε υποθέσει πρέπει να έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην κατασκευή του Τάφου της Αμφίπολης και στο ποιος νεκρός έχει ταφεί  εκεί. (βλέπε : ΚΑΤ' ΕΝΤΟΛΗΝ ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΥ ΚΑΙ ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΔΕΙΝΟΚΡΑΤΗ   )

2)     Θέλω να τονίσω/διευκρινίσω  επίσης  ότι η προσέγγιση μου στο ψηφιδωτό δεν έχει να κάνει με αυτόν καθ’αυτόν τον μυστηριακό συμβολισμό που εμπεριέχει. Η Ορφική σκηνή της αρπαγής της Περσεφόνης έχει την θεολογική και μυστηριακή  σημασία της και για αυτόν τον σκοπό έχει τοποθετηθεί στον τάφο. Ο κατασκευαστής όμως του ψηφιδωτού, πέραν των όποιων μυστηριακών  συμβολισμών που απέδωσε στο ψηφιδωτό, κατά την άποψη μου θέλησε εμμέσως να προδιαγράψει τον νεκρό μέσω κάποιων χαρακτηριστικών που απέδωσε στις οντότητες που απεικονίζονται στο ψηφιδωτό.

Όπως προσπάθησα να δείξω,  τα χαρακτηριστικά  που απέδωσε ο καλλιτέχνης στην Περσεφόνη, είναι καταλυτικά για την ταυτότητα του νεκρού.

Αυτά τα χαρακτηριστικά θέλησα να αναδείξω στην ανάρτηση   ΤΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΙ ΤΟΝ ΝΕΚΡΟ-ΕΙΝΑΙ Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ;, ο όποιος μυστηριακός αποσυμβολισμός  θα γίνει όταν θα έχουμε μια καλύτερη εικόνα του τάφου και των περιεχομένων του