Ο ΤΑΦΟΣ ΤΗΣ ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ-ΕΡΓΟ ΤΥΜΒΩΡΥΧΩΝ Ή ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΗ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑ ;

Με μεγάλη χαρά και ικανοποίηση παραθέτω μια εργασία μιας ομάδας από  φίλους του ιστολογίου σχετικά με τα  "Τελετουργικά ταφικά έθιμα στην αρχαιότητα" από την οποία προκύπτει ένα πολύ ενδιαφέρον συμπέρασμα που πιθανόν ερμηνεύει κάποια ευρήματα από την ανασκαφή του Τάφου της Αμφίπολης και που εν πρώτοις έχουν αποδοθεί σε έργα αρχαιοκαπήλων.


======
Τελετουργικά ταφικά έθιμα στην αρχαιότητα
  
Α: Δευτερογενείς τελετουργικές ταφές

  
Η έννοια της τελετουργικής χρήσης χθόνιων τόπων στρέφει το ενδιαφέρον σε φυσικές τοποθεσίες με κεντρικό σημείο αναφοράς σπήλαια, βραχοσκεπές και γενικά κοιλότητες στο βράχο σε συνάφεια με αρχαιολογικά κατάλοιπα που προδίδουν την πραγμάτωση κοινωνικών γεγονότων με τελετουργικές συμπεριφορές και κινήσεις.

Στην περίπτωση της Νεολιθικής Κρήτης είναι πιθανόν οι τελετουργικές συμπεριφορές να σχετίζονται με νεκρούς και ταφικά έθιμα. Άφθονο σκελετικό υλικό από την Κνωσό προέρχεται από δευτερογενή μεταχείριση εξάρθρωσης οστών και είναι οστά ενηλίκων ανακατεμένα μέσα σε αποθέσεις με σταθερότυπους διασποράς γνωστούς και από τη Βόρεια Ελλάδα. 

Στο Κουμαρόσπηλιο το οποίο είναι ένα ασβεστολιθικό σπήλαιο με ευρεία κύρια αίθουσα και πλευρικό δωμάτιο συνδεόμενα μεταξύ τους με κατωφερικό στενό διάδρομο, στη δεκαετία του 40 βρέθηκαν τέσσερα ακέραια ανθρώπινα κρανία διαχωρισμένα από άλλα σκελετικά κατάλοιπα. 

Υποδηλώνεται έτσι τελετουργική πρακτική του διαχωρισμού του κρανίου που ίσως να εφαρμόστηκε μετά την μεταφορά του σκελετικού υλικού για δευτερογενή ταφή (δεύτερη ταφή μετά από εκταφή). 

Στην Βραχοσκεπή του Αγ. Νικολάου, στις αρχές του περασμένου αιώνα, βρέθηκε δευτερογενής συσσώρευση αρκετού αριθμού ανθρώπινων κρανίων και παρακείμενος σωρός σκελετικών καταλοίπων. Όπως και στο Κουμαροσπηλιό, τα κρανία φαίνεται να έχουν διαχωριστεί και σημανθεί με προβεβλημένο τρόπο. Τα κρανία και στα δύο σπήλαια φαίνεται να είναι το μόνο τμήμα του σκελετού το οποίο έχει δεχθεί αρχαιολογικά και ανασκαφικά διατηρήσιμη μεταχείριση δηλ. προβεβλημένη και διακριτή θέση. Επιπλέον στο Κουμαροσπηλιό τα αγγεία σερβιρίσματος μαρτυρούν σύνολο ανθρώπων που συμμετείχαν σε τελετουργικές νεκρικές τελετές. Λόγω των ευρημάτων εύλογα συμπεραίνουμε πως μόνο ένας μικρός αριθμός νεκρών επιλεγόταν γι' αυτήν την ειδική μορφή δευτερογενούς ταφής σε σπήλαια, καθώς ομάδες ανθρώπων από διάφορα μέρη και κοινότητες ξεκινούσαν μεταφέροντάς τους εκεί. Η δευτερογενής διαφοροποιητική ταφική μεταχείριση εμπεριέχει τελετουργικότητα η οποία εντεινόταν εντός των φυσικών κοιλοτήτων των σπηλαίων.
  
Πηγή: Κάτια Μαντέλη: Τελετουργική χρήση «χθόνιων» τόπων στη νεολιθική Κρήτη https://www.academia.edu/2762240/%CE%9C%CE%91%CE%9D%CE%A4%CE%95%CE%9B%CE%97_2011_%CE%A4%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CF%87%CF%81%CE%AE%CF%83%CE%B7_%CF%87%CE%B8%CF%8C%CE%BD%CE%B9%CF%89%CE%BD_%CF%84%CF%8C%CF%80%CF%89%CE%BD_%CF%83%CF%84%CE%B7_%CE%9D%CE%B5%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%9A%CF%81%CE%AE%CF%84%CE%B7_

  
Στην προανακτορική Κρήτη οι πρωτογενείς ταφές είναι ελάχιστες. Έχουμε θραυσμένα οστά και απουσία αρθρωμένων οστών ή ανέπαφων σκελετών.

Πηγή: Γιάννης Παπαδάτος: Προανακτορική Κρήτη. Η ανάδυση του Μινωικού Πολιτισμού

http://www.archetai.gr/site/misc/lectures/PrepalatialCrete.pdf

Στην Νεοανακτορική Κρήτη και στο ανάκτορο της Κνωσού τους περισσότερους νεκρούς τους αποθέτουν στον τάφο πάνω σε ξύλινο φέρετρο ή σε ξύλινη σαρκοφάγο όπου διακρίνεται επίχρισμα με γαλάζιο χρώμα. Αυτό έχει κάποια σημασία γιατί με το ίδιο σκέπαζαν τις πλευρές και οροφές των θαλάμων, τα τελετουργικά αγγεία και σκεύη.

Μετά την απόφραξη της εισόδου του τάφου οι δρόμοι επιχώνονταν για να αποφεύγεται η διατάραξη των νεκρών αλλά και η κλοπή των κτερισμάτων.

Πηγή: https://theancientweb.wordpress.com/2013/11/20/%CE%BC%CE%B9%CE%BD%CF%89%CF%8A%CE%BA%CE%BF%CF%83-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%83/

Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα οι ταφές της Μεσολιθικής περιόδου βρέθηκαν συγκεντρωμένες κοντά στην είσοδο του σπηλαίου και ανήκαν σε επτά ενήλικες και δύο βρέφη. Τα οστά τους βρέθηκαν διασκορπισμένα, είτε γιατί ακολουθήθηκε το έθιμο της δευτερογενούς ταφής, είτε για πρακτικούς λόγους, όπως ο καθαρισμός του σπηλαίου, είτε λόγω φυσικών αιτιών.

Στο σπήλαιο των Λιμνών Αχαΐας βρέθηκε ένας ενταφιασμός άνδρα σε λακκοειδή ταφή που ορίζεται από πέτρες και αρκετά διάσπαρτα τμήματα κρανίων. Στο σπήλαιο Θαρρουνιών στην Εύβοια αναγνωρίσθηκαν οκτώ ταφές ενηλίκων και παιδιών. Τα οστά βρέθηκαν διασκορπισμένα και ανήκουν είτε σε ενταφιασμούς είτε σε δευτερογενείς ταφές εντός του σπηλαίου. Πιο ξεκάθαρη είναι η περίπτωση των ταφών στο σπήλαιο Καλυθιών της Ρόδου. Τα οστά που ανακαλύφθηκαν είναι μόνο μικρά σε μέγεθος και ανήκουν τουλάχιστον σε 22 ενήλικες και παιδιά. Ο χαρακτήρας των οστών πιστοποιεί ότι μετά τον ενταφιασμό υπήρξε δευτερογενής ταφή, με άλλα λόγια έγινε περισυλλογή του κρανίου και των μεγάλων οστών, ώστε να επαναταφούν σε άλλη τοποθεσία. Στην Ελάτεια της Φθιώτιδας βρέθηκε ενταφιασμός παιδιού σε λάκκο κάτω από το δάπεδο οικίας. 

Από τις παραπάνω δευτερογενείς ταφές αναγνωρίστηκαν δύο οστεοφυλάκια που περιείχαν κρανία και μακρά οστά από 19 ενήλικα άτομα και των δύο φύλων. Η τοποθέτηση των κρανίων σε όρθια θέση χωρίς την κάτω γνάθο, που σε κάποιες περιπτώσεις είναι περιστοιχισμένα από μικρούς λίθους, μαρτυρεί ιδιαίτερη προσοχή και έμφαση. Φαίνεται πως σε αυτά προσδίδεται μια ιδιαίτερη συμβολική σημασία, αφού συγκεντρώνονται ξεχωριστά και τοποθετούνται όρθια. Ενδεχομένως, είναι μια μορφή προγονολατρίας που απορρέει μέσα από τη διαδικασία της δευτερογενούς ταφής. 

Το άτομο που ενταφιάζεται χάνει την ταυτότητά του στη συλλογική συνείδηση όταν το κρανίο του τοποθετείται μαζί με άλλα από την ίδια ομάδα και μετατρέπεται από επώνυμο νεκρό σε ανώνυμο πρόγονο. Με αυτό τον τρόπο γίνεται κοινό κτήμα της ομάδας, μάλλον με αποτροπαϊκές δυνάμεις υπέρ όλων πια των απογόνων του.

Στο Σπήλαιο της Αλεπότρυπας, σε επιμήκη κόγχη βρέθηκε οστεοφυλάκιο με δεκατέσσερα κρανία χωρίς τις κάτω γνάθους τους, τοποθετημένα σχεδόν όλα όρθια, επάνω σε στρώμα από μικρές πέτρες.

Πηγή: Archaeology & arts: Η μεσολιθική και νεολιθική ταφική παράδοση στη νότια Ελλάδα – Ευρήματα και πρακτικές

http://www.archaiologia.gr/blog/2012/09/17/%CE%B7-%CE%BC%CE%B5%CF%83%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BD%CE%B5%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%84%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%80%CE%B1%CF%81/

Πηγή: Σπήλαιο Αλεπότρυπας: Ο Νεολιθικός Πολιτισμός στον Μεσσηνιακό κόλπο

http://aristomenismessinios.blogspot.gr/2013/09/blog-post_30.html

Η Σεβαστή (Σέβη) Τριανταφύλλου, λέκτορας Προϊστορικής Αρχαιολογίας και Οστεοαρχαιολογίας στο ΑΠΘ, μια από τις δύο ειδικούς που μελετούν το οστεολογικό υλικό του ταφικού μνημείου του Λόφου Καστά, αναφέρει σε μελέτες της ότι η πρώτη καύση, η ταφή, λέγεται πρωτογενής πρακτική. Όταν μετά από αυτήν, τα οστά μεταφέρονται αλλού σε άλλο μέρος, πράγμα σύνηθες, τότε στο δεύτερο σημείο που θάβεται για δεύτερη φορά, λέγεται δευτερογενής πρακτική. Σε αυτήν την περίπτωση βλέπουμε και διαχωρισμό του κρανίου κ κάτω γνάθου και διασκορπισμένα οστά.

Η συχνή παρουσία των διάσπαρτων ανθρώπινων οστών στα οικιστικά στρώματα χωρίς κάποια ιδιαίτερη προτίμηση σε ανατομικό μέρος τείνει στην ιδέα ότι πρόκειται μάλλον για ενδείξεις σκόπιμης μεταχείρισης των νεκρών παρά για τυχαία ευρήματα! 

Πηγές:

Σέβη Τριανταφύλλου. «Ταφικές Πρακτικές από τη νεολιθική ως την πρώιμη εποχή του Σιδήρου στην Περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας»

https://proistoria.files.wordpress.com/2012/08/20-cf84cf81ceb9ceb1cebdcf84ceb1cf86cf8dcebbcebbcebfcf85-cf83-cf84ceb1cf86ceb9cebaceadcf82-cf80cf81ceb1cebacf84ceb9cebaceadcf82-ceb1.pdf

Σέβη Τριανταφύλλου. Φυσική Ανθρωπολογία και Αρχαιολογία

https://proistoria.files.wordpress.com/2012/08/cf86cf85cf83ceb9cebaceae-ceb1cebdceb8cf81cf89cf80cebfcebbcebfceb3ceafceb1_cebccebfcf85cf83ceb5ceafcebf.pdf

Β: Τελετουργικές μαρμάρινες και πήλινες κεφαλές σε τάφους

Ένα άλλο τελετουργικό ταφικό έθιμο των κλασικών χρόνων αναδεικνύουν τα αρχαιολογικά ευρήματα (ιδιαιτέρως της Μακεδονίας). Είναι το έθιμο κομμένων κεφαλών που απεικονίζουν θεούς και βρέθηκαν σε σπήλαια και τάφους.

 

 

Στο Σπήλαιο Πανός και Νυμφών της αρχαίας Φωκίδας ευρέθησαν δεκατρείς κεφαλές γυναικείων μορφών με πόλο, μία προτομή γυναικείας μορφής με πόλο και ανάγλυφους βοστρύχους καθώς και ειδώλιο ακέφαλου καθιστού σατύρου. Τα ευρήματα αυτά χρονολογούνται στον 5ο αιώνα π.Χ.

Πηγή: Στέλλα Κατσαρού «Λατρεία Πανός και Νυμφών σε σπήλαιο της αρχαίας Φωκίδας στον Παρνασσό»

http://grammateion.gr/sites/grammateion.gr/files/articles/grammateion_2_2013_33-40_0.pdf

Η αρχαιολόγος Αγγελική Κοτταρίδη στο "Το Αρχαιολογικό Έργο στην Μακεδονία και Θράκη" (3,1989) αναφέρει ότι στις Αιγές, εντός λακοειδούς τάφου που χρονολογείται τον 5ο αι. π.Χ. βρέθηκαν εκτός από μια ξύλινη σαρκοφάγο, έναν χάλκινο τρίποδα κι έναν χάλκινο λέβητα, είκοσι έξι πήλινες κεφαλές εντός επίχωσης άμμου και κόκκινου χώματος, οι οποίες πιθανότατα τοποθετήθηκαν εκεί ΜΑΖΙ με την επίχωση. Οι περισσότερες εξ αυτών είναι γυναικείες και πιθανότατα απεικονίζουν την Περσεφόνη ενώ κάποιες άλλες ενδεχομένως απεικονίζουν τη Δήμητρα. Όλες έχουν ανοιχτό στο κάτω μέρος τους τον λαιμό ώστε προσαρμοσμένες σε ξύλινο κορμό να δίνουν την εντύπωση αρχαϊκού θεϊκού ξόανου.

Πηγή: http://www.aigai.gr/sites/default/files/%CE%91%CE%95%CE%9C%CE%98%203%2c%201989.pdf

Επίσης, στα πλαίσια της Έκθεσης Μακεδονικών Θησαυρών που εγκαινιάστηκε την 5η Σεπτεμβρίου 2014 στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας, από τους αρχαιολόγους Αναστασία Χρυσοστόμου και Παύλο Χρυσοστόμου με Θέμα «Οι Μακεδόνες του Αρχοντικού Πέλλας», ο Αρχαιολόγος Παύλος Χρυσοστόμου, αναφέρει μεταξύ άλλων ότι: «Η μοναδική ασύλητη ταφή που βρέθηκε ανήκει σε ιέρεια πριγκίπισσα …ενώ, σε διπλανό τάφο βρέθηκαν πήλινες κεφαλές, αρχικά στημένες σε ξύλινο κορμό και οι οποίες αποτελούν μια ομάδα θεοτήτων, που συμμετείχαν σε μια ιεροτελεστία πριν την ταφή της συγκεκριμένης γυναίκας…».

 

 

Πηγή: http://a-pella.blogspot.gr/2014/10/blog-post_522.html

Από την ίδια ανασκαφή είναι και η κεφαλή του Μακεδόνα σε βακχεία για την οποία ο κ. Χρυσοστόμου επισημαίνει ότι ο νεκρός ήταν μυημένος στα διονυσιακά μυστήρια και είχε πάρει το διαβατήριο προς μία αιώνια ζωή. Το γεγονός ότι ο νεκρός ενταφιάζεται βάσει αυστηρού τελετουργικού πιστοποιεί τον ηγετικό και τον ηρωικό χαρακτήρα του ενταφιαζόμενου.

  

 

 

Πηγή: http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=31386

Άλλο ένα εύρημα είναι οι δέκα πήλινες κεφαλές που βρέθηκαν μέσα σε τάφο στο λόφο Καστά από την ανασκαφή του Δ. Λαζαρίδη.

 

 

Πηγή: ΠΑΕ 1976

Και τέλος στην πρόσοψη του τάφου του Θράκα ιερέα βασιλιά Σεύθη του Γ΄ ανακαλύφθηκε ένα χάλκινο κεφάλι γενειοφόρου άνδρα (4ος αι. π.Χ.). Ο αρχαιολόγος δρ Κίτοφ συγκεκριμένα αναφέρει στην έρευνά του: «Υπήρχε και το μαρμάρινο κεφάλι του νεκρού, χαραγμένο στο λαιμό, όπως συνήθιζαν να πράττουν τελετουργικά οι αρχαίοι Θράκες που χάραζαν το σώμα του ήρωα σε επτά κομμάτια». Κατ' εκτίμηση του Βουλγάρου αρχαιολόγου, το γλυπτό πρέπει να είναι έργο του γλύπτη Λυσίππου. Σημειώνουμε πως ο Σεύθης ο Γ΄ ήταν βασιλιάς των  Οδρυσών Θρακών (342 π.Χ.- περ. 313 π.Χ.) και φίλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου ο οποίος τον διόρισε στην εκστρατεία του ως στρατηγό των ακοντιστών του μακεδονικού στρατού.

Πηγή: http://filippoupolis.blogspot.gr/2013/12/1-1-thracian-tomb-in-golyamata-kosmatka.html

Σύμφωνα με τις ανωτέρω αρχαιολογικές μελέτες και ευρήματα, συμπερασματικά μπορούμε να συνάγουμε πως α) η κομμένη μαρμάρινη κεφαλή της Σφίγγας β) το κρανίο και η κάτω γνάθος εκτός του ορύγματος και γ) τα διασκορπισμένα οστά στην επίχωση και στο δάπεδο του ταφικού θαλάμου του τάφου της Αμφίπολης, περισσότερο παραπέμπουν σε διονυσιακή τελετουργία και δευτερογενή τελετουργική ταφή παρά σε πράξη βεβήλωσης τυμβωρύχων.

Ομάδα Συντακτών: Axis Mundi, Ελαφηβόλου Ε, Ελενα Β, Zibi, Ioαννα, kiki, Kostas Daskalos, Κώστας Θριξ, Planet, Tolis Zerv

  

[Απαγορεύεται η αναδημοσίευση της εργασίας αυτής χωρίς αναφορά στην πηγή και χωρίς την πλήρη αναγραφή όλων των συντακτών όπως ακριβώς παρατίθενται στην εργασία. Σε αντίθετη περίπτωση το ιστολόγιο επιφυλάσσεται για χρήση κάθε νομίμου δικαιώματος του]