ΠΕΡΙ ΣΥΜΒΟΛΩΝ - Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΜΥΘΩΝ ΣΤΗΝ ΦΑΝΤΑΣΙΑ

Στην προηγούμενη ανάρτηση είδαμε ότι οι μύθοι δρουν στην φαντασία.

Τι είναι όμως η φαντασία ;

Κατ’αρχήν ας θυμηθούμε ότι τα όντως όντα βρίσκονται στο νοητό, στον κόσμο των ιδεών του Πλάτωνα. Αυτά τα όντα υλοποιούνται στον αισθητό κόσμο με αποτέλεσμα εμείς να βλέπουμε τις εικόνες τους, τα είδωλα τους τα οποία και γεννιούνται και φθείρονται σε αντίθεση με τα όντως όντα που είναι αιώνια και αμετάβλητα.

Οι ιδέες λοιπόν πρέπει κατ’αρχήν να αποκτήσουν μορφή η οποία μετά θα «εκτυπωθεί» πάνω στην ύλη και έτσι θα προκύψουν τα αισθητά όντα που αντιλαμβανόμαστε.

Επειδή λοιπόν οι ιδέες δεν έχουν μορφή, πρέπει πρώτα να αποκτήσουν τα μορφικά χαρακηριστικά εκείνα τα οποία θα προσδιορίσουν τα αισθητά , δηλαδή μέγεθος, σχήμα κλπ.

Η μορφοποίηση αυτή θα γίνει σε μια διαβάθμιση της ουσίας που βρίσκεται μεταξύ της διάνοιας και της αίσθησης. Αυτή η διαβαθμισμένη ουσία είναι η φαντασία.

«Γιατί και η ύλη είναι διπλή, όπως λέει κάπου ο Αριστοτέλης, μία αυτή που είναι συνδεδεμένη με την αίσθηση και μια αυτή των φανταστικών αντικειμένων. Θα παραδεχτούμε ότι το καθολικό είδος που συντάσσεται μαζί τους είναι δύο λογιών, ένα το αισθητό επειδή επιδέχεται συμμετοχή από τα αισθητά, και ένα το φανταστικό, επειδή έχει λάβει υπόσταση μέσα στα πλήθη που γεννιούνται στην φαντασία»
(Πρόκλος – Σχόλια στον Ευκλείδη 51.15-20)

Οπως γνωρίζουμε στην ουσία της ψυχής μας βρίσκονται οι λόγοι, οι οποίοι ουσιαστικά είναι οι γνώσεις τις οποίες διαθέτουμε εκ κατασκευής και οι οποίοι όμως πρέπει να ενεργοποιηθούν.

Για να ενεργοποιηθούν όμως πρέπει να συνειδητοποιηθούν από την ψυχή μας και αυτό μπορεί να γίνει μόνο αν αυτοί προβληθούν τρόπον τινά σε μια οθόνη, από όπου η ψυχή θα τους δει και θα συνειδητοποιήσει ότι τους έχει, με άλλα λόγια θα τους ενεργοποιήσει.

Αυτή η προβολή θα γίνει στην φαντασία :

«Γιατί καθώς η διάνοια έχει τους λόγους αδυνατεί να τις δει συμπτυγμένα και γι αυτό τις εξαπλώνει και τις εναποθέτει και τις οδηγεί στην φαντασία που βρίσκεται στα πρόθυρα της διάνοιας και αναπτύσσει την γνώση τους μέσα σε κείνη ή μαζί με εκείνη»
(Πρόκλος – Σχόλια στον Ευκλειδη 54.27-55.02)

Την φαντασία μπορούμε να την θεωρήσουμε σαν ένα επίπεδο καθρέφτη, μια οθόνη προβολής :

«Έτσι και η ψυχή, ενεργώντας με την γνωστική της δύναμη, προβάλλει στην φαντασία σαν σε καθρέφτη τις ιδέες των σχημάτων. Και η φαντασία, η οποία τα υποδέχεται σαν είδωλα και περιέχει απεικονίσεις των ιδεών που υπάρχουν μέσα στην ψυχή, μέσω αυτών παρέχει στην ψυχή την δυνατότητα να στραφεί μέσα και προς τον εαυτό της μέσω των ειδώλων.

Είναι για παράδειγμα σαν να κοιτάζει κάποιος τον εαυτό του σε καθρέφτη και αφού θαυμάσει την δύναμη της φύσης, να θελήσει να δει την μορφή του κατευθείαν και να αποκτήσει τέτοια δύναμη, ώστε να γίνει ταυτόχρονα και αυτός που βλέπει και το ορατό αντικείμενο»
(Πρόκλος – Σχόλια στον Ευκλειδη 141.4-12)

Εκεί πάνω λοιπόν οι λόγοι της ψυχής θα αποκτήσουν «αισθητά» χαρακτηριστικά :

«Γιατί γενικά οι λόγοι προσλαμβάνουν έκταση, όγκο και διάσταση λόγω της ύλης που τις υποδέχεται και η οποία προσλαμβάνει τα αδιαίρετα με διαιρετό τρόπο, τα αδιάστατα με διάσταση και τα ακίνητα με κίνηση»
(Πρόκλος – Σχόλια στον Ευκλειδη 49.27-50.20)

Αλλωστε και η Ευκλείδια γεωμετρία που μαθαίναμε στο σχολείο είχε αυτή την λειτουργία και έτσι ακριβώς δουλεύαμε όταν ασχολούμασταν με γεωμετρικές ασκήσεις.

Γιατί ο Ευκλείδης :

«Δικαιολογημένα λοιπόν όρισε αυτή την επιφάνεια και πραγματεύεται τα πάντα θεωρώντας ότι βρίσκονται πάνω της. Για τον λόγο αυτό μάλιστα έχει αποκαλέσει το έργο του επίπεδη γεωμετρία. Και έτσι πρέπει να εννοούμε το επίπεδο σαν να έχει προβληθεί και να βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας και την διάνοια να χαράζει τα πάντα πάνω του, επειδή η φαντασία μοιάζει με επίπεδο κάτοπτρο και οι λόγοι της διάνοιας στένουν σε εκείνο τις εικόνες τους»
(Πρόκλος – Σχόλια στον Ευκλειδη 120.25-121.07)

Η φαντασία λοιπόν είναι είδος νου που μορφοποιεί τις ιδέες :

«Και η μεν φαντασία ως νόηση μορφοποιητική των νοητών αποβαίνει γνώση ορισμένων ενώ η αίσθηση καταπιάνεται με το ίδιο αντικείμενο της γένεσης όπως η δοξασία, για το οποίο μπορεί να σχηματιστεί αντίληψη βάσει της δοξασίας και μαζί της άλογης αίσθησης»
(Πρόκλος – Σχόλια στην Πολιτεία 1.235.18-19)

Η διάνοια λοιπόν είναι εκείνη που θα αναλάβει να προβάλλει στην φαντασία αυτά που «κρύβουν» οι ιδέες, η οποία και θα τους δώσει μορφή :

«Αλλά και όσα υπάρχουν απόκρυφα μέσα στην ιδέα, προβάλλονται στην φαντασία με διάσταση και διαίρεση, και αυτό που τα προβάλλει είναι η διάνοια, αυτό από το οποίο προβάλλονται είναι η διανοητή ιδέα»
(Πρόκλος – Σχόλια στον Ευκλειδη 56.11-22)

«Από την άλλη, η φαντασία που κατέχει την μεσαία θέση μεταξύ των γνώσεων, διεγείρεται από τον εαυτό της και προβάλλει το γνωστικό αντικείμενο από τον εαυτό της. Επειδή όμως δεν βρίσκεται έξω από το σώμα, οδηγεί τα γνωστικά της αντικείμενα από την αδιαίρετη ζωή στην διαίρεση, στην διάσταση και το σχήμα. Γι’αυτό ό,τι τυχόν νοεί η φαντασία, είναι σχήμα και μορφή νοήματος»
(Πρόκλος – Σχόλια στον Ευκλειδη 52.20-53.05)

Ετσι λοιπόν η διέγερση της φαντασίας προκαλεί την προβολή των ουσιωδών λόγων πάνω της με αποτέλεσμα η ψυχή να τους «βλέπει» και να τους συνειδητοποιεί.

Τι σχέση έχει όμως αυτό με τους μύθους ;

Οπως γνωρίζουμε η ψυχή μας αποτελείται από την λογική ψυχή (λογιστικό) και την άλογη ψυχή (θυμοειδές και επιθυμητικό).

Οι ουσιώδεις λόγοι είναι στην λογική ψυχή τους οποίους και μπορούμε να τους διεγείρουμε με την μελέτη της φιλοσοφίας.

Οταν όμως είμαστε μικροί, λόγω του ότι δεν έχουμε ακόμα την ικανότητα φιλοσοφικής μελέτης, διεγείρουμε τους λόγους μας «προβάλλοντας» πάνω στην φαντασία μας μορφές που προσλαμβάνουμε από τις αισθήσεις μας και μάλιστα ακούγοντας ή διαβάζοντας μύθους.

Διότι :

«Όταν είμαστε παιδιά ζούμε κατά φαντασία, το δε φανταστικό μέρος σε μορφές και τύπους και τα τοιαύτα. Για να τηρείται λοιπόν σε εμάς το φανταστικό χρησιμοποιούμε μύθους, ως αν το φανταστικό να χαίρεται τους μύθους. Άλλωστε και ο μύθος δεν είναι τίποτε άλλο παρά ψευδής λόγος που απεικονίζει την αλήθεια.Εαν λοιπόν ο μύθος είναι εικόνα της αλήθειας και είναι και η ψυχή εικόνα αυτών που είναι πριν από αυτήν, είναι φανερό ότι η ψυχή χαίρεται με τους μύθους ως εικόνα με εικόνα. Επειδή λοιπόν από παιδιά και εξ απαλών ονύχων τρεφόμαστε με μύθους πρέπει αυτούς να παραλαμβάνουμε»
(Ολυμπιόδωρος – Σχόλια στον Γοργία 46.3)

Ετσι λοιπόν ενώ σε εμάς τους μεγάλους η χρήση των μύθων είναι συμπληρωματική της φιλοσοφικής προσέγγισης, για τα παιδιά είναι τροφή για αυτό και θέλει πολύ προσοχή οι μύθοι που απευθύνονται στα παιδιά να είναι τέτοιοι που να μην τους βλάπτουν, πράγμα που είχε θίξει και ο Πλάτων.

Ο Ομηρος δε στην Οδύσσεια, που όπως έχουμε πει αλληγορεί την προσπάθεια της ψυχής να επιστρέψει στο νοητό, με την Καλυψώ αλληγόρησε την φαντασία, η οποία "καλύπτει" τον Οδυσσέα σαν νέφος, το οποίο μόνο ο λόγος μπορεί να διαλύσει, για αυτό και είναι ο Ερμής που δίνει την εντολή στην Καλυψώ να απελευθερώσει τον Οδυσσέα από την σαγήνη της.

«διὸ καὶ ὁ Ὀδυσσεὺς μώλυος ἐδεήθη Ἑρμαϊκοῦ καὶ λόγου ὀρθοῦ πρὸς τὸ ἐκφυγεῖν τὴν Καλυψὼ φαντασίαν οὖσαν καὶ δίκην νέφους ἐμποδὼν γενομένην τῷ λόγῳ ἡλίῳ ὄντι· κάλυμμα γὰρ αὕτη, διὸ καί τις ἔφη ‘Φαντασίη τανύπεπλε’»
(Ολυμπιόδωρος – Σχόλια στον Φαίδωνα 6.2.7)